Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
163 fəaliyyətdə şüur və onun rolu məsələlərində Əbu Nəsr Fərabi ir- sinin Nəsirəddin Tusiyə daha güclü təsir göstərdiyi aşkardır. Cəmiyyətin quruluşunun və Şərq xalqlarının ictimai-siyasi həyatının öyrənilməsi məsələlərində Orta Asiya mütəfəkkirinin Azərbaycan aliminə həlledici təsiri danılmazdır. Dövlətçilik məsələlərində Xacə Nəsirəddin Tusi zəmanəsinin arif adamlarından biri kimi tanınmışdı. Onun məsləhətlərindən bir çox hökmdarlar faydalanmağa çalışmışlar. Monqollar Əlamut qalasına hücum edərkən Kuhistan ismaililərinin son hökmdarı Rüknəddin Hürşahın baş məsləhətçisi Nəsirəddin Tusi olmuşdur. «Hülakunun Ərəb Xilafətinə son qoymaq üçün Bağdada hücum etməsinin də əsas səbəbkarı Tusi olmuşdur». 45
sahələrinə həsr olunmuş 76 əsər müəllifi olduğu məlumdur. 46
Nəsirəddin Tusinin «Əxlaqi-Nasiri» əsərindən Yaxın və Orta Şərqdə uzun müddət ərzində etika (əxlaq) dərsliyi kimi istifadə olunmuşdur. Mütəfəkkir məhz bu əsərinə görə cəzalandırılmış, həyatının 20 ildən çox qismini Əlamut qalasında keçirmişdi. «Əxlaqi-Nasiri» 3 məqalə, 30 fəsildən ibarətdir və burada müəllifin fəlsəfi, əxlaqi, ictimai-siyasi baxışları öz əksini tapmışdır. Nəsirəddin Tusi yazdığı bu əsərinə tənqidi yanaşmış, 1232-1273-cü illər ərzində onu ən azı üç dəfə yenidən təkmilləşdirmişdir. «Əxlaqi-Nasiri» demək olar ki, özündən əvvəl Yaxın və Orta Şərqdə hökm sürən əxlaqi-fəlsəfi fikirlərə yekun vurmuş, bunların yığcam icmalını verməklə Tusi öz ori- jinal fikirlərini də buraya əlavə etmişdir. Ona görə də heç də təəccüblü deyildir ki, biz son yeddi yüz il müddətində fars dilində «Əxlaqi-Nasiri» kimi ikinci bir orijinal əsərin yaranmasına hələlik təsadüf etmirik». 47 Əsərin I məqaləsində əxlaqın saflaşdırılması, ikinci məqaləsində «evqurma» qaydaları, üçüncü məqaləsində isə «ölkə (şəhərləri) idarəetmə qaydaları haqqında bəhs olunur. «Əxlaqi-Nasiri»nin ictimai- siyasi məsələlərə həsr olunan hissələri xüsusilə maraqlıdır. İctimai-siyasi problemlərin həllində Nəsirəddin Tusi üçün «ədalət» başlıca prinsipdir. «Dövlət yalnız ədalət əsasında uzun müddət yaşaya bilər. Ədalətin birinci şərti odur ki, xalqın
164 müxtəlif təbəqələri arasında uyğunluq yaradılsın. İnsanın sağlamlığı dörd ünsür arasındakı tənasüblükdə olduğu kimi, cəmiyyət arasındakı uyğunluq da dörd sinfin qarşılıqlı müvafiqliyində olar». 48 «Qələm əhli» (ziyalılar); «qılınc əhli» (ordu, hərbçilər); «müamilə əhli» (tacirlər, sənətkarlar); «ziraət əhli» (əkinçilər, maldarlıqla məşğul olanlar) Nəsirəddin Tusinin nəzərdə tutduğu «dörd sinfə» mənsub idilər. 49 Əsər müəllifi xüsusilə qeyd edirdi ki, dövləti hər bir şəxs idarə etmək iqtidarında deyildir: «Həqiqətdə hökmdarlıq o adama yaraşar ki, dünya xəstələndikdə onu müalicə edə bilsin, sağlam olduqda səhhətini qoruya bilsin, çünki hökmdar dünyanın həkimi yerində olar. Xəstəlik isə iki şeydən törəyər: biri ölkədə qəddar şahlıq olanda, digəri ölkə özbaşına buraxılanda». 50 Nəsirəddin Tusi dövrünün bir çox ziyalıları kimi poetik yaradıcılıqla da məşğul olmuşdur. O, Elxani hökmdarı Abaqa xanla birlikdə Bağdada səfəri zamanı vəfat etmiş, oradaca dəfn olunmuşdur. Nəsirəddin Tusinin qəbrinin üzərində «elmin köməkçisi, elm ölkəsinin şahı, dövr anası belə oğulu hələ dünyaya gətirməmişdir» fikirlləri həkk edilmişdir. XIV əsrin əvvəllərində Təbriz yaxınlığındakı Şənbi- Qazanda da böyük bir rəsədxana tikilmişdi. Tanınmış alim İzzəddin Əbu Məhəmməd Əbdülvahab nücum elminə aid olan «ət-Təzkirə» («Tərcümeyi-hal») əsərini yazmışdı. Xacə
Fəzlullah Rəşidəddin (1247-1318) elmin müxtəlif sahələrindən bəhs edən 24 cildlik «Əl-əhya vəl-əsar» («Əsrlərin bərpası») adlı ensiklopedik əsər yaratmışdı. O, habelə «Cami ət-təvarix» («Salnamələr məcmuəsi», «Tarixlər toplusu»), «ər-Risalət əs- sultaniyyə» («Sultanlar haqqında risalə») adlı əsərlərin müəllifidir. Rəşidəddin Fəzlullah Əbülxeyr Həmədani elmi ədəbiyyatda «İran alimi, dövlət xadimi» kimi təqdim olunsa da Azərbaycanın mədəni təkamülü prosesində bənzərsiz izi qalmış şəxsiyyətlərdəndir. O, alim, həkim, tarixçi, dövlət xadimi idi. Xacə Fəzlullah Rəşidəddin Abaqa xanın dövründə (1265-1282) dövlət işlərinə cəlb olunmuş, Qazan xanın, Ulcaytunun və Əbu Səidin vəziri olmuş, mərkəzi dövlət aparatına tabe olmayan monqol-türk əyanlarına qarşı fəal mübarizə aparmış, Qazan
165 xanın islahatlarının təşəbbüskarı olmuşdur. O, bir sıra yaşayış mərkəzlərinin yaradılmasında və abadlaşdırılmasında iştirak etmiş, Ulcaytunun ölümündə günahlandırılaraq edam olunmuşdur. Ümumdünya tarixini əks etdirən, 24 cildlik «Cami ət-təvarix» əsəri onun başçılığı ilə 1310-1311-ci illərin qovşağında başa çatdırılmışdır. Bu əsər «orta əsr Şərqinin ən əhəmiyyətli yazılı abidəsidir». 51 Xacə Rəşidəddin «Cami ət- təvarix» əsərini Ulcaytu Sultan Məhəmmədə təqdim edərkən müqabilində o qədər soyurqal və hədiyyə aldı ki, heç bir padşah o qədər ənam verməmişdi». 52 Bu əsər «Təbrizdə yazılmaqla bir növ Yaxın və Orta Şərqdə Azərbaycan tarixşünaslıq məktəbində yeni bir mərhələ əmələ gətirdi və sonrakı tarixşünaslıq üçün zəmin yaratdı». 53 Xacə Rəşidəddinin göstərişinə əsasən «Tənsuqnamə» («Nadir əşyalar haqqında kitab») əsəri Rəbi- Rəşididə Çin dilindən ərəbcəyə tərcümə olunmuşdu. Fəzlullah Rəşidəddinin «Məkatibat» («Məktublar») adlı əsəri də mövcud- dur.
Alim, filosof və əczaçı Mahmud ibn İlyas 1260-cı ildə «Elmi tibb» (Tibb elmi») əsərini yazmışdı. Sədi Ərdəbili və Şükrullah Şirvani də dövrün tanınmış həkimlərindən olmuşlar. Şeyx Abdulla Şəbüstəri və Məhəmməd Təbrizi həmin dövrün məşhur riyaziyyatçıları idilər. Şeyx Mahmud ibn Əbdülkərim Şəbüstəri-Təbrizi (1287-1320) «Gülşəni-raz» («Sirlər gülşəni»), «Səadətnamə» əsərlərinin müəllifidir. O, fəlsəfədə panteizmin görkəmli nümayəndəsi, ensiklopedik alim, mütəffəkkir idi. Şeyx Mahmud Şəbüstəri Misirə, Suriyaya, Hicaza səyahət etmiş, qədim yunan fəlsəfəsinin ərəbcəyə tərcümə
olunmuş nümunələrini mükəmməl öyrənmişdi. Alim mütəzililik, sufilik, zərdüştilik, bütpərəstlik, xristianlıq, islam və başqa dinləri, dini- əxlaqi cərəyanları təhlil etmişdir. Şeyx Mahmud Şəbüstəri «Şühədanamə» («Şəhidlər haqqında kitab»), «Miratül- mühəqqəqin» («Həqiqət axtarışlarının güzgüsü»), «Həqqül- yəqin fi-mərifəti rəbbül-aləmin» («Aləmləri yaradanı tanıtdırmaq üçün gercək həqiqət») əsərlərində başlıca fəlsəfi, di- ni, əxlaqi baxışlarını izhar etmişdir. Onun «Səadətnamə» məsnəvisi 3 min beytdən ibarətdir. Şeyx Şəbüstəri «Gülşəni-
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|