Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
172 bilmiş, şeirlər yazmış, fars dilində nəsrin ən yaxşı nümunələrini yaratmışdır. Onun fars dilində yazdığı «Təcarüb əs-sələf» («Sələflərin təcrübələri») əsəri Azərbaycanın və bəzi Yaxın Şərq ölkələrinin ictimai-siyasi tarixinə həsr olunmuşdur. Alimin yazdığı «Sihah əl-Əcəm» («Əcəmin etibarlısı», «mötəbəri») əsərində 4000 sözü əhatə edən farsca-türkcə (azərbaycanca), fars dilinin Azərbaycan (türk) və ərəb dillərində izah olunan ilk qrammatikası verilmişdir. Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvani «Dəstur əl-katib fi təyin əl-məratib» («Dərəcələrin təyinində ka- tibin göstərişləri») əsərinin müəllifidir. Alim bu əsəri 1366-cı ilin aprelində «tam şəkildə sona yetirmişdir». 66 XIV əsrin 20-ci illərində Təbrizə gələrək Hülakular dövlətində müxtəlif vəzifələrdə çalışmağa başlamış Məhəmməd Naxçıvani tezliklə vəzir Fəzlullah Rəşidəddinin oğlu Qiyasəddin Rəşidi ilə dostlaşmış, onun münşisi və nədimi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Qiyasəddin dostunu Sultan Əbu Səidə tanıtdırmış, hökmdar isə Məhəmmədin dövlət quruluşu və idarə sistemini əks etdirən xüsusi əsər yazması barədə fərman vermişdi. Beləliklə, Məhəmməd ibn Hinduşah Haxçıvaninin bu əsərinin təqribən 30 illik elmi fəaliyyətin nəticəsi olduğu bəlli olur. «Məhəmməd Naxçıvaninin əsas fəaliyyət dairəsi münşiliklə (katibliklə) bağlı olmuşdur. Bu sahədəki fəaliyyətinə görə ona «Şəms-i Münşi ən- Naxçıvani» ləqəbi verilmişdir». 67 O, Cəlairi hökmdarı Sultan Üveysin vaxtında «Ölkənin baş qazisi» vəzifəsini icra etmişdir. «Dəstur əl-katib» Məhəmməd Naxçivanini islam Şərqində məşhurlaşdırmış əsərdir. «Dəstur əl-katib»in Cəlairilər dövrü üçün əhəmiyyəti «Siyasətnamə»nin Səlcuqilər, «Came ət- təvarix»in Elxanilər dövrü üçün əhəmiyyəti ilə eyni səviyyədə durur».
68 Cəlairi hökmdarı Sultan Şeyx Üveysə həsr olunmuş bu əsər giriş, 2 hissə və nəticədən ibarətdir. Əsərdə vergi və mükəlləfiyyətlər, sənətkarlıq və ticarət, maliyyə və məhkəmə orqanları, dövlət idarələrində çalışanların vəzifə və imtiyazları, görkəmli dövlət, elm və mədəniyyət xadimlərinin həyatı və s. haqqında müfəssəl məlumatlar vardır. XIII-XIV əsrlərdə də dini vəzifələrdə xidmət etmiş, islamın başlıca müddəalarını mükəmməl səviyyədə bilmiş,
173 ilahiyyatçı-alim kimi tanınmış şəxslər islam Şərqində xüsusi hörmətə malik idilər. Vəzir ibn Hamid Cəfəri-Təbrizi (1174- 1248) Ərdəbildə anadan olmuşdur. O, Nizamiyyə mədrəsəsində tədrislə məşğul olmuş, Qurana bir neçə cilddən ibarət olan təfsir yazmışdır. Alim Məkkəyə getmiş,
vəfatınadək orada yaşamışdır. 69
ziyalılarından, incəsənət himayəçilərindən, dövlət xadimlərindən biri olmuşdur. O, bir çox elmlərdə uğurlar qazanmışdı. «O, səlis dilə, aydın danışığa, gözəl xislətə, xoş qərihəyə, pak ürəyə və iti zehnə malik olmuşdur». 70 Qiyasəddin gəncliyində Məkkəni ziyarət etmiş, Sultan Əbu Səid Bahadırxanın vəfatından sonra Dəməşq əmiri Xacə Çoban oğlu 1327-ci ildə ona vəzirlik vəzifəsini tapşırmışdır. Qiyasəddin bu hökmdarın ölümünədək ona vəzirlik etmiş və bundan sonra Arpa xanın hakimiyyəti zamanı 6 ay vəzirlik vəzifəsində çalışmış, 1336-cı ildə həbs olunmuş və 3 gündən sonra öldürülmüşdür. Dövrün bir neçə məşhur əsəri ona ithaf olunmuşdur. Əvhədi Marağayinin «Cami- Cəm» əsəri də bu qəbildəndir. «Qiyasəddin Təbrizin Qiyas məhəlləsindəki «Qiyasiyyə» mədrəsəsinin və hal-hazırda «Xamnə»
adlanan «Qiyasabad» qəsəbəsinin əsasını qoymuşdur». 71
(1376-cı ildə vəfat etmişdir) Məlik Əşrəfin, Sultan Üveysin və Sultan Hüseynin dövründə baş şeyxülislam olmuşdur. Məlik Əşrəfin ona münasibəti pis olduğuna görə bir müddət Dəməşqdə, Şamda və Bağdadda yaşamışdır. Misirdə ona xüsusi hörmət bəslənirdi. Ona «Təbrizin Köcəcindən olan Şeyx Qiyas, böyük Allah onun bərəkətli və yüksək qiymətli müsahibəsini hamıya qismət etsin» – deyə müraciət edərdilər». 72 Dövlətşah Səmərqəndinin yazdığına görə, o zaman Köcəcinin divanı İraq və Azərbaycanda geniş yayılmışdı. Onun divanı Sultan Üveysin mədhinə həsr etdiyi şeirlərlə birlikdə on min beytdən ibarətdir. Əbdüssəməd Nizaməddin Təbrizi (1304-1360) Quranın qiraəti, izahı sahəsində məşhur olmuşdur. O, Quranın 7 cür qiraəti haqqında Şatibinin 1173 beytdən ibarət olan qəsidəsinə
174 520 beytlik xülasə yazmışdı. Əbdüssəməd dövrünün məşhur alimlərindən idi. O, fiqhi, ərəb dilinin qrammatikasını, astrologiyanı, astronomiyanı, Quran təfsirini yüksək səviyyədə öyrənmiş və həmin səviyyədə biliklərini tədris etmişdir. Nizaməddin ömrünün son illərində Təbrizin baş qazısı olmuş. Şam yolu ilə Məkkəni ziyarət etmişdir. 73
dərin bilikli imam, görkəmli arif, Dəməşqin baş qazisi, şeyxlərin başçısı olmuşdur. O, Dəməşqdə vəfat etmişdir. Əlaəddin gözəl risalələr yazır, münasib ayələrdən və hədislərdən misallar gətirirdi. Əminəddin Təbrizi (1356-cı ildə vəfat etmişdir.) «Hacı dədə» adı ilə tanınmışdır. O, hədis və Quran təfsirində, şeir sənətində də məşhur olmuşdur. Onun «Əmin», «Nuri» təxəllüsü ilə şeirləri vardır. Ömrünün sonunda Əminəddin Bağdaddan Təbrizə gəlmiş, orada bağ saldırmış, öz biliyini maraqlananlara təlqin etmişdir. Onun 2500 beytdən ibarət olan divanı vardır. Məhəmməd Təbrizi (1405-ci ildə 60 yaşında vəfat etmişdir) «Məhəmməd Şirin» adı ilə tanınırdı. O, Məqribdə çox yaşadığına görə «Məqribi» təxəllüsü ilə də tanınırdı, elmi əsərlər müəllifi idi. Onun fars və ərəb dillərində şeirlərdən ibarət divanı vardır. Məhəmməd Təbrizi təsəvvüf təriqəti təbliğçilərindən olmuşdur. Məcdəddin Şeyx İsmayıl Sisli (Təbriz mahalı) 1358-ci ildə vəfat etmişdi. O, «övliyaların və ariflərin fəxri» kimi tanınırdı, 2 il Kəbədə yaşamış, bu müddətdə 200 böyük övliya və yüksək dərəcəli şeyxlər onun xidmətinə çatmış, biliyindən bəhrələnmişdir. O, təriqətin yüksək pilləsi olan «mükaşifə» dərəcəsinə çatmış şəxslərdən idi («mücahidə», «riyazət» və «müşahidə» mərhələlərini keçmişdi). İsmayıl Sisli-Təbrizi təriqət mürşidlərindən ən böyüklərindən idi. Onun yanında 14 şeyx təriqət mürşidliyi icazəsini almışdı. 74
Nəcməddin Qazı Əhməd Naxçıvani (1252-ci ildə vəfat etmişdir) XIII əsrin məşhur şəxsiyyəti, filosofu, dövlət xadimi idi. Xarəzmşah Cəlaləddin dini və dünyəvi elmləri dərindən
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|