Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
175 bilən bü şəxsi özünə vəzir etmiş, lakin o, vəzir olan zaman ədalətsizliklərə etiraz əlaməti olaraq vəzirlik vəzifəsini tərk etmiş, Hələb şəhərinə getmiş, oradaca vəfat etmişdir. O, Əbu Əli ibn Sinanın «Külliyyati – «Qanun» əsərinə şərh və onun «İşarat» adlı məntiq əsərinə əlavələr yazmışdır. Həsən
Naxçıvani-Bulqari-Təbrizi (1206-1298) Naxçıvanda anadan olmuş, Xoy şəhərinə köçmüş, Əmir Çorma- qunun basqınından sonra qıpçaqlar onu əsir alıb aparmış və o, 7 il qıpçaqların arasında yaşamışdır. Şeyx Həsən 30 yaşında təsəvvüf təriqətinə meyl etmiş və bundan sonra 9 il Bolqarıstanda, 3 il Buxarada, 27 il Kermanda, bir il Marağada və ömrünün qalan hissəsini Təbrizdə keçirmişdir. Bu şəxs Şeyx, alim, arif, araşdırıçı, sufi təbliğatçısı kimi tanınmışdı. Hümam Təbrizi (1314-cü ildə vəfat etmişdir) «alimlərin və şeyxlərin rəhbəri, millət və dinin ləyaqətli başçısı» 75
Hümam Sahib-divanın xüsusi nədimlərindən olmuş, uzun müddət Azərbaycana aid olan işlərin nazirliyi ona tapşırılmışdı. «Xacə ədəbiyyat, mühazirə, şeir, inşa və xəttatlıqda öz zamanının yeganə şəxsiyyəti olmuşdur». 76 O, «Azərbaycanın» Sədisi (Sədi Şirazi nəzərdə tutulur-red.) olmuşdur. 77 Xacə Hümam 1306-cı ildə vəzir Xacə Rəşidəddinin Quran təfsirinə 200 rəy yazanlardan biri idi. 78 O, Məkkəyə gedib qayıdandan sonra guşənişin olmuş və təsəvvüf təriqətini qəbul etmişdir. Onu Təbrizdə, özünün tikdirdiyi xanəgahda dəfn etmişlər. Hümamın qəzəlləri və «Söhbətnamə» adlı məsnəvisi vardır. Onun 116 yaşında Təbrizdə hamamda vəfat etdiyi məlumatı da vardır. 79
səfərdə olmuş,
dövrünün ruhani biliklərini dərindən mənimsəmiş, irfan və ilahiyyata aid olan 40 hədisi seçmiş, onları şərh etmişdir. Onun əsəri «Xəzinələr açarı və sirlər çırağı («Mif- tahul-kunuz və misbahur-rumuz») adlanır. Çələbi Əbülqəzail Hisamülhaq-vəddin «Həsən ibn Məhəmməd ibn Həsən» və «Əxi» adı ilə tanınırdı. Çələbi «Urməvi
türklərdəndir». 80 O, Cəlaləddin Ruminin «canişinlərindən» olmuş, 1284-cü ildə vəfat etmişdir və Rumi-
176 nin məzarında dəfn olunmuşdur. XIII əsrdə bilikli, alim və ədib şəxslərə «Çələbi» adı verilirdi (mənası «mövlana», «seyidanə», «seyyidi») idi. Digər bir şəxs – Hüsaməddin Çələbi Urməvi də Mövlana Cəlaləddin Bəlxi Ruminin və Şəmsəddin Təbrizinin müridi idi, təriqətin başlıca ideyalarının təbliği ilə məşğul olmuşdu. Cəlaləddin Təbrizi XIII əsrin məşhur ariflərindəndir. O, Təbrizli Şeyx Əbu Səidin müridi, gilanlı Şeyx Zahidin mürşidi olmuşdur. Şeyx Cəlaləddin Məkkə ziyarətində olmuş, 1236-cı ildə Bağdaddan Hindistana getmiş, orada Çəştilərin məşhur xəlifələrindən olmuşdur. O, 1244-cü ildə Benqalda vəfat etmiş, oradaca dəfn oşunmuşdur. Onun qəbri dərvişlərin və ariflərin ziyarətgahına çevrilmişdir. Şəmsəddin Xosrovşahi (1254-cü ildə vəfat etmişdir) alim, filosof, şeyxülislam, təbib şəriətə dair bir çox əsərlərin müəllifi idi. O, Şuriyaya getmiş, Məlik Nasir Səlahəddinə xidmət etmişdi. Şəmsəddin ölümünədək Dəməşqə yaşamışdır. O, xeyli əsərin müəllifidir. Şərif Şəmsəddin Urməvi-Misri (1252-ci ildə 60 yaşında vəfat etmişdir) «Qazil-əsgər» adı ilə məşhur olmuşdur. Şəmsəddin Urməvi imam, fəqih, üsul elmində ali bilik sahibi idi. O, Səlahəddin tərəfindən vəqf
olunmuş «Şərifiyyə» mədrəsəsində və Misirin Came məscidinin yaxınlığında fiqh el- mini tədris etmiş, bir sıra əsərlərə şərh yazmış, hədisi də tədris etmişdir. Şihabəddin Əbu Abdulla Xoylu (1228-ci ildə Dəməşqdə anadan olmuş, 1293-cü ildə oradaca vəfat etmişdir) fiqh, ərəb dili qrammatikası, Quranın təfsiri, Şəriət elmləri, hesab, həndəsə sahələrində tanınmışdı. O, Qüdsdə, Hələbdə, Hillədə, Bəhənsada qazi, daha sonra isə Misirdə baş qazı olmuşdur. Şihabəddin 20 elmə dair böyük bir əsər, 7 fənn haqqında kitab, ərəb dili qrammatikası haqqında İbn Mətin əsərinə şərh, bir sıra əsərlərə izah, 15 hədisə bir cilddə şərh yazmışdır. Alimin şeirləri də vardır.
81
Beləliklə, orta çağlarda, xüsusilə islam Şərqində ruhani, dini bilikləri tədris, təbliğ etmiş alimlərin, ariflərin fəaliyyəti zamanın tələbi, obyektiv zərurət, böyük elmi qabiliyyət idi.
177 Həmin dövrdə elm başlıca ictimai şüur forması, dünyagörüşü olan dinlə üzvi bağlılıqda olmuş, ilahiyyatçıların elmə, alimlərin dinə, din tarixinə müdaxiləsi adi hala çevrilmişdi. XIII-XIV yüzilliklərdə tarixə maraq xeyli salnamənin, ta- rixi əsərin yaranmasına gətirib çıxardı. Lakin öncədən qeyd etmək lazımdır ki, həmin əsərlərin əksəriyyəti salnamə səciyyəsi daşıyırdı və əsasən təsvirə üstünlük verilməsi ilə seçilirdi. Əsasən kollektiv əməyin nəticəsi olan «Cami ət-təvarix»dən başqa bu dövrdə bir sıra tarixi məzmunlu əsərlər yaradıldı ki, onlar fərdi elmi fəaliyyətin nəticəsi kimi meydana çıxmışdı. Əhməd ibn Məhəmməd Təbrizi XIV əsrin görkəmli tarixçilərindən biri olmuşdur. O, «Tarix əl-nəvadir» və «Şahənşahnamə» adlı mənzum tarixi əsərlərin müəllifidir. İkinci əsər 1337-1338-ci illərdə Elxani Sultan Əbu Səidin şərəfinə yazılmışdır. «Şahnamə» əsərində ən qədim zamanlardan 1338-ci ilədək baş vermiş tarixi hadisələr öz əksini tapmışdır. Təbrizdə yaşamış Həmdullah Mustovfi əl-Qəzvini (1281/82-1349/50) ta- rixçi və coğrafiyaşünas idi. O, «Tarixi-qozide» («Seçilmiş ta- rix») və «Hüzhət əl-qülub» («Qəlblərin əyləncəsi») əsərlərinin müəllifidir. Həmdullah Qəzvini «Zəfərnamə» əsərini də yazmışdır. O, Fəzlullah Rəşidəddinin yanında maliyyə məmuru olmuşdur. «Tarixi-qozide» əsərində xürrəmilər hərəkatı, Şirvanşahlar sülaləsi, Səlcuq sultanları, Azərbaycan Atabəyləri, «Nüzhət əl-qülub» əsərində isə Azərbaycanın iqtisadi vəziyyəti, şəhərləri, yerli feodal sülalələri, elm və mədəniyyət xadimləri, monqolların hücumları haqqında məlumatlar verilmişdir. 82
qonşu ölkələr barədə məlumatlar da həmin əsərlərdə öz əksini tapmışdır. XIV əsrin «əvvəllərində və ortalarında yaşamış» 83
Şeyx Üveys» əsəri müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Ümumiyyətlə, XIII-XIV əsrlərdə Şərq ölkələrində Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda və İranda tarix elmi nəzərəçarpacaq dərəcədə irəliləmişdi». 84 «Fars (İran) tarixşünaslığının qızıl əsrləri» 85 kimi qiymətləndirilmiş bir dövrdə yazılmış «Tarixe- Şeyx Üveys» əsərində (bizə gəlib çatmış əlyazması iki hissədən Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|