Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
184 Təbriz miniatür məktəbinin inkişafına istiqamət vermiş başlıca kənar təsirlər aşağıdakılar olmuşdur: 1. Monqollarla gətirilmiş uyğur rəssamlarının Şərqi Türküstan-Çin-Uyğur sənəti; 2. Bağdad məktəbi vasitəsilə gəlmiş ərəb – Mesopotamiya boyakarlığı ənənələri. «Vərqa və Gülşa» əsərinə xoylu Əbdülmömin ibn Məhəmmədin çəkdiyi 70 miniatür bu sənətin gözəl nümunələrindən idi. «1330-1340-cı illərə aid böyük Təbriz «Şahnamə»sinin illüstrasiyaları yalnız Azərbaycanda deyil, ümumiyyfətlə Şərq miniatür boyakarlığının inkişafında yeni, bədii-estetik və sənətkarlıq baxımından daha yüksək bir dövrü təmsil edir» 105 . Tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, «Şahnamə» əlyazması miniatürlərinin «çoxunu XIV əsrin məşhur ustad rəssamı Şəmsəddin, bir hissəsini isə onun tələbəsi, sonralar Teymurun Səmərqəndə göndərdiyi Əbülxay (Əbdül Xoylu – red.) çəkmişdir». 106
miniatür sənətinin inkişafı və bədii məktəblərin təşəkkülü prosesində əsaslı rol oynamış «ana məktəb» 107 olmuşdur. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda geniş yayılmış dekorativ tətbiqi incəsənət növləri arasında keramika aparıcı yer tuturdu. Bu dövrdə ölkədə bir neçə saxsı istehsalı mərkəzi vardı. Məişət məmulatı və binaların üzlənməsi üçün yüksək keyfiyyətli kaşılar hazırlanırdı. Bu dövrdə daşyonma sənəti də xeyli inkişaf etmişdir. Qəbirüstü daşlar, «Bayıl daşları» daşoyma sənətinin parlaq nümunələrindəndir. Gəncə, Bərdə, Naxçıvan, Şamaxı, Təbriz və Ərdəbil metal üzərində bədii işləmə sənətinin başlıca mərkəzləri olmuşdur. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda hazırlanmış fiqurlu qablar böyük elmi maraq kəsb edir. Çünki bu material «müsəlman Şərqində heykəltəraşlıq nümunələrinin olmaması haqqında köhnə baxışı rədd edir» 108 . Metaldan, daşdan, gildən hazırlanmış, məişət təyinatlı əşyalar eyni zaman- da incəsənət nümunələri idi. Bu dövrdə ölkədə xeyli musiqi nəzəriyyəçisi fəaliyyət göstərirdi. Səfiəddin Urməvi (1230-1294) onlardan ən
185 məşhurudur. Bəzi mənbələrə görə, Səfiəddin Bağdadda anadan olmuşdur. O, musiqişünas, ifaçı, bəstəkar, xəttat idi. Səfiəddin Urmiyə və Bağdadın «Müstənsiriyyə» mədrəsələrində təhsil almış, Abbasi xəlifəsi əl-Müstəsimin (1242-1258) saray kitabxanasında işləmiş, xəlifənin nədimi olmuş, musiqi nəzəriyyəsinə dair «Kitab əl-ədvar» («Musiqi dövrləri haqqında kitab», 1252) əsərini yazmışdır. Bağdad monqollar tərəfindən fəth olunduqdan sonra o, Hülaku xanın xidmətinə cəlb olunmuş, vəzir Şəmsəddin Cüveyninin oğulları Bəhaəddinə və
Şərəfəddinə dərs demiş, özünün «Risaleye-Şərəfiyyə» əsərini şagirdi Şərəfəddin Haruna həsr etmişdir. Hülaku xan Səfiəddinə ildə 10 min dinar «mizrab haqqı» ödənilməsi barədə fərman vermişdi. Tarixçi Vəssaf yazır ki, bu məbləğ ona və övladlarına uzun müddət ərzində ödənilmişdi. Səfiəddin ədəbiyyatşünaslığa dair «Əl-əruz və qəvafe və – l bədaye («Əruz, qafiyələr və üslubiyyat») əsərini yazmıışdır. O, həyatının son dövrlərində müamiləçilərin şikayəti əsasında həbs olunmuş və həbsxanada ölmüşdür. Onun yaradıcıdlığı Yaxın və Orta Şərq xalqları musiqisinin təkamülü prosesində yeni dövrün başlanğıcıdır. Bütün Şərq, eləcə də şifahi ənənəyə malik olan Azərbaycan peşəkar musiqisinin əsasını təşkil edən səs komplekslərini sistemləşdirməsi Səfiəddin Urməvinin musiqi nəzəriyyəsi sahəsində mühüm nailiyyətidir. O, 12 əsas məqamın (dövr), 6 törəmə məqamın (avaz) səs düzümünü, nümunələri təqdim etmişdir. Səfiəddin Urməvi nüzhə və muğni musiqi alətlərini yaratmış, bərbət musiqi alətinin məşhur ifaçılarından olmuşdur. 109
Maraği (1353, Marağa-1435, Herat) musiqi nəzəriyyəçisi, bəstəkar, xanəndə idi. Cəlairi hökmdarı Şeyx Üveysin dövründə saray məclislərində musiqiçi, xanəndə, bəstəkar kimi çıxış edərək şöhrət qazanmışdı. Əbdülqadir Marağı «Came əl-əlhan» («Melodiyalar külliyyatı»), «Məqasid əl-əlhan» («Melodiyaların məqsədləri»), «Şərh əl-ədvar» (Urməvinin əsərinə şərh), «Fəvaidi-əşərə» («On fayda»), «Kənz əl-əlhan» («Melodiyalar xəzinəsi») risalələrini yazmışdır. Bəstəkar orta əsr
186 musiqişünaslığında ilk dəfə olaraq 12 əsas məqamdan törəmə 24 şöbə sistemini elmi cəhətdən əsaslandırmış, dövrünün musiqi formalarının təsvirini vermişdir. Onun Azərbaycan (türk) dilində şeirləri vardır. Bəstəkarın yaratdığı 20 yeni ritmdən 6-sı sonrakı dövr musiqişünasları tərəfindən klassik ritmlər silsiləsinə daxil olunmuşdur. Onun əsərlərində aşıq sənətinə dair qiymətli məlumatlar vardır. O, ud alətinin mahir ifaçısı olmuş, bəzi alətləri isə (əlvah, kasat və s.) təkmilləşdirmişdir. Maraği dövrünün tanınmış xəttatı idi. «Şeyx Üveysdən sonra onun oğlu Sultan Hüseyn Mirzə Əbdülqadirin udunun (çalğı aləti) səsinə və gözəl nəğmələrinə qulaq asırdı. Bu padşahın əmri ilə hicri qəməri 779-cu il ramazan ayında (1373, yanvar) Xacə Əbdülqadir «otuz növbə» adlı məşhur mahnıları yazmışdır. Bu mahnıların hər növbəsi ramazan ayının bir gününə məxsusdur. Birinci növbə «Hüseyni» adlı muğamdır». 110
Ramazan ayı başa çatdıqdan sonra bəstəkar «otuz növbə»nin müqabilində yüz min dinar peşkəş almışdır, bəstəkar bunu «Məqasid əl-əlhan» əsərində etiraf edib». 111 1382-ci ildə Üveysin oğlu Sultan Əhməd Xacə Əbdülqadiri özünün xüsusi nədimi etmişdi. Sonra- lar Əbdülqadir Əmir Teymura və onun xələflərinə xidmət etmiş, ömrünün sonlarınadək Xorasanda qalmış, orada vəfat etmişdir. XIII əsrə qədərki dövrdə Azərbaycan musiqisi əsasən sa- raylarda və feodal əyanlarının məclislərində inkişaf etmişdir. XIII-XIV əsrlərdə isə musiqi daha çox xalq kütlələrinin yaradıcılıq məhsulu idi və xalq arasında daha geniş yayılmışdı. Qazan xandan sonra Ulcaytu Sultan Məhəmməd musiqi ifasının qadağan olunması haqqında fərman verdi, lakin bu fərman ob- yektiv inkişaf prosesinin qarşısını ala bilməzdi. Çünki sultan geniş imperiya ərazisində (habelə Azərbaycan miqyasında) bu fərmana əməl olunmasını təmin etmək iqtidarında deyildi. Sul- tan sarayının da uzun müddət musiqisiz keçinməsi qeyri- mümkün idi. XIV əsrin II yarısında-Cəlairilər zamanında Azərbaycan musiqisi saraya daha artıq dərəcədə daxil olmuşdu. Azərbaycan memarlığının müəyyən uğurları bu dövrdə də diqqəti cəlb edirdi. Təbriz memarlıq məktəbi XIII-XIV əsrlərdə mühüm və aparıcı mövqe qazanmışdı. XIII əsrin II yarısında re- Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|