Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
178 ibarətdir) islamaqədərki İran sülalələrindən monqol hökmdarlarının hakimiyyəti zamanınadək olan böyük tarixi dövrə nəzər salınmışdır. Azərbaycana xüsusi diqqət yetirilməsi baxımından Əbu-Bəkr əl-Qütbi əl-Əhərinin «Tarixe-Şeyx Üveys» əsəri çox əhəmiyyətlidir. Əsərdə Elxanilərin tarixi təsvir olunur, həmin
dövlətin tənəzzülü, Çobani əmirlərinin özbaşınalığı, Cəlairilər dövlətinin yaranması haqqında geniş məlumat verilmişdir. XIII-XIV yüzilliklərdə fars dilində yazılmış tarixi məzmunlu əsərlərin hamısında dövrün ruhu, ic- timai-siyasi, mədəni mühiti az və ya çox dərəcədə öz əksini tapmışdır. Bu dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatı xalqın mədəni həyatının aparıcı sahələrindən idi. Bu dövrun ədiblərinin yaradıcılığı çoxcəhətli olmuş, yalnız ədəbiyyatla məhdudlaşmamışdır. Şeyx İzzəddin Həsənoğlu Azərbaycan (türk) dilli klassik poeziyasının ilk məlum nümayəndəsi (XIII əsr) hesab olunur. Onun türk və fars dillərində şeir divanları vardır. Şairin doğma dildə yazdığı poeziya örnəklərindən yalnız üçü oxucularımıza bəllidir. Zülfüqar Şirvani 1192-ci ildə Şamaxıda anadan olmuşdur. Onun ölüm tarixi məlum deyildir. O, mədrəsə təhsili almış, poetikanı, məntiqi, astoronomiya və fəlsəfəni öyrənmişdir. Şair Şirvanşahlar sarayında yaşamış, Şərq ölkələrinə səyahət etmiş, əsərlərini 6 dildə (habelə türk dilində) yazdığına özü işarə vermişdir. Lakin hələlik onun fars dilində şeirlərindən ibarət olan 2 divanı məlumdur. Şairin dünyagörüşünə sufilik ideyaları ciddi təsir göstərmişdir. O, Təbrizdə vəfat etmişdir. Nəsir Bakuvi XIII əsrin sonlarında – XIV əsrin əvvəllərində doğma türk dilində şeirlər yazmış Azərbaycan ədiblərindən biri idi. Nəsir Bakuvi elxani hökmdarı sultan Məhəmməd Ulcaytuya türkcə müxəmməs həsr etmişdir. Arif Ərdəbili XIV əsrin Azərbaycan şairidir. O, Şirvanşah Keykavus ibn Keyqubadın dəvətilə Şirvana gəlmiş, saray şairi olmuş, «Şirvanşahın oğlunun müəllimi olmuşdur». 86 Onun «Fərhadnamə» poeması (1369) farscadır. Şair bu əsəri Şirvanşaha ithaf etmişdir. «Xosrov və Şirin» mövzusunda olan bu əsər iki hissədən ibarətdir. Əsərdə Şamaxı və Bakı memarlıq
179 abidələrindən də bəhs olunur. Əsərin baş qəhrəmanı Xosrov şah deyil, memar Fərhaddır. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı materialları bu əsərdə mühüm yer tutur. Əssar Mövlana Şəmsəddin Hacı Məhəmməd Təbrizi (1325-1390) Azərbaycan alimi, astronomu və riyaziyyatçısıdır. O, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə məşhur «Mehr və Müştəri» məsnəvisinin müəllifi kimi daxil olmuşdur. O, farsca yazmış, Sultan Üveysin sarayına dəvət olunmuş, lakin tezliklə saraydan uzaqlaşmışdır. Əssar Təbrizi Nizami ədəbi məktəbinə mənsub olan şairlərdəndir. Şairin «Mehr və Müştəri» (1376), «Saqinamə» poemaları, «Qafiyələrin sayı haqqında təfsilat» («Əl-vafi fi tədəd ül – qəvafi») adlı poetika (tədqiqat) əsəri vardır. «Mehr və Müştəri» poeması 87 Azərbaycan poeziyasında dostluğa həsr olunmuş ilk irihəcmli əsərlərdəndir. Bu əsər onu Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Nizamidən sonra ikinci epik poema yazmış şair kimi yüksək mövqeyə qaldırmışdır. Əssarın «Mövlana» ləqəbi onun öz dövründə böyük şöhrət və hörmət qazandığını göstərir. Onun əsas əsəri xalq arasında şöhrət tapmış «Mehr və Mah» dastanının motivləri əsasındadır. «Əssar pan- teizm təlimindən çıxış edərək, Mehr ilə Müştəri simasında bir əsasdan yaranıb sonra parçalanmış iki varlığın bu dünyada bir- birinə qovuşmaq üçün daima çırpındığı və aləmi-məanidən nəşət edib ikiləşmiş bir vəhdətin yenə bütünləşməsi yolunda qarşıya çıxan maneələrin aradan qaldırılacağını bildirmişdir». 88
Əsərdə iştirak edən surətlərin təqribən hamısı Günəş sis- temini, bürcləri və ulduzları təmsil edirlər. Əssar Təbrizi əsərinin sonunda öz fikrini yekunnlaşdıraraq yazır: «Mən mübaliğəli şəkildə böyükləri mədh etməkdən boyun qaçırıb həqiqi pak sevgi aləminə yol axtardım, mən qəsidə mirvarilərini şahların boynuna düzmək istəmədim. Bu sadə güzəranıma qane olaraq, böyük rütbəli adamların qulluğunada durmadım. Mən də Nizami kimi özümü xəlvətə çəkərək xəyalımın qüdrətilə xəzinələr yaratdım». 89
Mədhü tərif yazmadın sən ləyaqətsiz adama Həqiqətə çatmaq üçün yol axtardın daima.
180 Qəsidələr yazıb heç vaxt şahları mədh etmədin, Hədiyyələr almaq üçün bir qapıya getmədin… …Səbr eylədin sən öz kasıb, sadə güzəranına, Bir tələbçün getmədin heç kübarların yanına. İstəmədin heç qapıdan sən özünə himayət, Təxtin, tacın oldu sənin azad həyat, qənaət. Uymadın sən boş şöhrətə, qısıldın öz guşənə, Təkəbbürlü bir adam da qoymadı minnət sənə… Nizamitək sən də daim çəkildin bir xəlvətə, Təmənnasız rövnəq verdin məna dolu hikmətə. 90
«Mehr və Müştəri» məsnəvisi nadir əsərdir, lakin o zaman məşhur olmamışdır. Bu məsnəvi 5120 beytdən ibarətdir. Əbdürrəhman Cami bu məsnəvini mütaliə etdikdə onu çox tərifləmiş və aşağıdakı sözləri onun haqqında söyləmişdir: «Bu şəxs Təbriz əhlinin üzünü ağartmışdır. Bu vəzndə belə bir gözəl məsnəvi demək mahaldır (hər kəsin işi deyildir.-red.)». 91
Marağayi (1274-1338) də dövrün poetik ənənəsinə sadiq qalmış, farsca yazmışdır. Şair «Cami-Cəm» («Cəmşidin camı») adlı əsərində şahların zülmkarlığını, məmurların soyğünçülüğü və rüşvətxorluğunu, özbaşınalığını, hakimlərin nadanlığını başlıca tənqid obyekti etmişdir. Onun yaradıcılığında dini, mistik meyllər də güclüdür. Şairin adı Şeyx Rüknəddin idi. O, təsəvvüf təriqəti başçılarından və böyük hörmət qazanmış şəxsiyyətlərdən olmuşdur. Şair ömrünün çox hissəsini İsfahanda keçirmişdir. «Onun təxəllüsü əvvəl «Safi» olmuş, sonra sufi şeyxi və şairi Şeyx Əbu Hamid Əvhədəddin Kirmani ilə yaxın olduğu üçün «Əvhədi» təxəllüs etmişdir. 92 «Mövlana Əvhədinin Dövlətşah Səmərqəndiyə görə, 15 min beyt qəsidə, qəzəl, qitə və tərcibəndlərdən ibarət divanı vardır». 93 Şairin iki məsnəvisi vardır: 1000 beytə yaxın «Dəhnamə» və beş min beytlik «Cami- cəm» məsnəvisi. O, ikinci məsnəvini Sultan Əbu Səid üçün nəzmə çəkmişdir. Şair Marağa şəhərində vəfat etmiş və oradaca dəfn olunmuşdur. Əvhədi panteist ruhlu filosof olmuş, Azərbaycanı, İranı və Ərəb ölkələrini gəzmiş, İsfahanda 20
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|