Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
166 raz» məsnəvisini «Hüseyni» təxəllüslü Əmir Hüseynin verdiyi suallara cavablar şəklində yazmışdır. Alim hər suala ixtisarla cavab vermişdir. Bu cavabların hamısı 993 beytdir. «Şeyx Mahmud həqiqət yolçularının Kəbəsi, dinin səadəti və fəxri ola- raq Azərbaycanın məşhur ariflərindəndir… Sultan Məhəmməd Xudabəndənin və Əbu Səid Bahadırxanın zamanında Təbrizdə alimlərin və fəzilət sahiblərinin rəhbəri kimi qəbul olunmuş bir şəxsiyyət idi… Şeyx Mahmudun qəbrinin üstünə iki böyük mərmər daşı qoyulmuşdur. Bu daşların birinin üstündə aşağıdakı sözlər yazılmışdır: «Yüksək rütbəli şeyx qəməri 720 (1320)-ci ildə otuz üç yaşında fani dünyadan əl çəkib, əbədi dünyaya köçmüşdür». Mövlana Şəbüstəri ömrünün çoxunu səyahətdə keçirmiş, bir çox alimlər və ariflərlə görüşmüş, onlarla məktublaşmışdır». 54
Nəcməddin Əli ibn Ömər ibn Əli Qəzvini «Katibi» və «Dəbi- ran» («Müəllim») adları ilə tanınırdı. O, Nəsirəddin Tusinin məsləkdaşlarından olmuşdur. Bu filosof Nəsirəddin Tusinin dəvətilə Marağa rəsədxanasında çalışmışdır. Nəcməddin Qəzvini fəlsəfəyə, təbabətə, məntiqə və digər elmlərə həsr olunmuş 14 əsərin müəllifidir. Onun «Katibin şübhələri» əsəri həmin dövrdə Yaxın və Orta Şərqdə məşhur idi. Ümumiyyətlə, monqol əsarəti, Əmir Teymurun viranedici yürüşlərinə qarşı mübarizənin kəskinləşməsi dövrün ideoloji həyatında müxalifət cərəyanını gücləndirmiş, bu cərəyanın miqyasını genişləndirmişdi. Onunla rəsmi ideologiya arasında uçurum daha da dərinləşmişdi. XIII- XIV əsrlərdə peşəkar fəlsəfənin inkişafı müşahidə olunurdu. Pe- ripatetik fəlsəfi meyl daha qabarıq surətdə nəzərə çarpırdı. Bu fəlsəfi istiqamət qədim Şərq və qədim yunan fəlsəfəsinin ənənələrinin sintezindən ibarət idi. «Həmin tarixi dövrün və sonrakı əsrlərin fəlsəfəsinin inkişaf xüsusiyyətlərindən biri peri- patetizm fəlsəfəsinin bidətçi (sufilik, hürufilik, nöqtəvilik) cərəyanların mistik panteist fəlsəfəsi ilə tədricən yaxınlaşması, qarşılıqlı surətdə bir-birinə sirayət etməsi olmuşdur». 55 Marağa rəsədxanası, «Dar üş-şəfa» və başqa əzəmətli elm ocaqlarının varlığı Azərbaycanın fəlsəfi fikrinin inkişafı prosesinə böyük
167 təsir göstərmişdir. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda peripatetik fəlsəfə
Siracəddin Urməvinin, Əfzələddin Xunəcinin, Nəsirəddin Tusinin, Səfiəddin Urməvinin əsərləri ilə təmsil olunmuşdur. Onların əsərlərində fəlsəfi problemlərlə yanaşı nücum, təbabət, riyaziyyat, məntiq və hüquq məsələləri də mühüm yer tuturdu. 1198-ci ildə Urmiyada anadan olmuş, 1283-cü ildə Kon- yada dünyasını dəyişmiş Siracəddin Mahmud ibn Əbubəkr Urməvi fəlsəfəyə, məntiqə və digər elm sahələrinə dair əsərlərin müəllifidir. O, Mosulda Kəmaləddin Musa ibn Yunisdən təhsil almış, sonralar Dəməşqdə yaşamış, Konya şəhərinə köçərək orada baş qazı vəzifəsini icra etmişdir. Mənbələrdə onun fəlsəfə və məntiqə dair 10-dan çox əsərinin adı çəkilir. 56 «Mətali əl – ənvar» («Nurların doğuluşu»), «Lətaif əl-hikmə» («Hikmət incəlikləri»), «Bəyan əl-həqq» («Haqqın bəyanı»), «Risalə fi- əmsilət ət-təarud» («Ziddiyyətlərin misallarına dair risalələr») həmin əsərlər sırasındadır. Orta çağların görkəmli filosofları onun «Mətali əl-ənvar» əsərinə 30-dan artıq şərh və haşiyə yazmışlar. Alim öz əsərlərində təbabətə, insan orqanizmi ilə bağlı olan məsələlərə mühüm yer vermişdir. Tacəddin Məhəmməd ibn Hüseyn Urməvi (1177-1255) bu dövrün tanınmış Azərbaycan mütəfəkkiri, fəqihi, mütəkəllimi olmuşdur. 57 O, Bağdadın Şərəfiyyə mədrəsəsində dərs demiş, dərin biliyi ilə məşhurlaşmışdı. Tacəddin Urməvi 1219-ci ildə tamamladığı «Kitab əl-hasil min əl-məhsul» («əl-məhsuldan ha- sil olunmuş kitab») əsərini Fəxrəddin Razinin «əl-Məhsul» əsəri əsasında yazmışdı. O, 1228-ci ildə Fəxrəddin Razinin digər əsərini – «ər-risalət ət-kəmaliyyə fi-l-həqaiq əl-ilahiyyə» («İlahi həqiqətlərə dair kamal risaləsi»)ni farscadan ərəb dilinə tərcümə etmişdir. Əfzələddin Məhəmməd ibn Namavər Xunəci (1193- 1248) məşhur Azərbaycan məntiqşünası, filosofu, təbiətşünası, təbibi və hüquqşünası idi. O, ilk təhsilini Xalxal vilayətinin Xunəc məntəqəsində almış, daha dərin elmi biliklərə yiyələnmək məqsədilə Yaxın Şərq ölkələrini gəzmişdir. Əfzələddin Xunəci hikmət (fəlsəfə) elmini və Şəriəti mükəmməl səviyyədə öyrənmişdi. Əfzələddin Xunəci fəlsəfi fənləri, təbabəti tədris
168 etmiş, sonralar Misirdə baş qazı vəzifəsində çalışmışdır. Alimin xeyli fəlsəfi məzmunlu əsəri vardır. «Onun ən məşhur əsərlərindən «Mucəz», «Cüməl» və «Kəşfül-əsrar»dan ibarət trilogiyadır. Hamısı məntiqə aiddir. Bu əsərə bir çox görkəmli alimlər izahlar və əlavələr yazmışlar». 58 Əfzələddin Xunəci Şərq peripatetizminin görkəmli nümayəndəsidir. O, fəlsəfədə Əbunəsr Fərabi, İbn Sina və Əbülhəsən Bəhmənyar məktəbinin layiqli davamçılarından olmuşdur. Azərbaycan alimi Qahirədə vəfat etmiş və «əl-Qurafə»də dəfn edilmişdir. Nəsirəddin Tusi- nin fəlsəfi görüşləri öz əksini onun «Əsas ül-iqtibas» («Biliklərin mənimsənilməsinin əsasları»), «Təcrid əl-kəlam» («Kəlamdan seçmələr»), «Təcrid dər məntiq» («Məntiqdən seçmələr»), «Əzəl və əbəd» («Başlanğıc və son»), «Məkan və zaman», «Əxlaqi-Nasiri» əsərlərində tapmışdır. Nəsirəddin Tusi iddia edirdi ki, Kainat dörd maddi ünsürdən ibarətdir və əbədidir. Onun fəlsəfəsində Allah əzəli varlıq, vahid gercəklik, bütün varlığın mənbəyi olan zəruri mahiyyətdir. Filosofun dini və ictimai-siyasi baxışlarında etiqadla bidətçilik, teokratiya ilə demokratik quruluş arasında tərəddüd aşkardır. Şeyx Səfiəddin İshaq Ərdəbili (1252-1334) Azərbaycan tarixində müstəsna rolu olmuş Səfəvi nəslinin banisidir. O, 6 yaşında atasını itirmiş, dini təəssübkeşlik ruhunda böyümüşdür. Şeyx Səfiəddin sonralar Şiraza getmiş, Rüknəddin Beyzavi və Əmir Abdullahdan İlahiyyat elmlərini öyrənmişdir. O, Əmir Abdullahın məsləhətinə əsasən lənkəranlı Şeyx Zahidi özünə mürşid seçmiş, mürşidinin qızı ilə evlənmiş, tezliklə böyuk nüfuz qazanmışdı. Çoxlu müridi və mülkləri olan Şeyx Səfiəddinlə Elxani hökmdarları Ulcaytu Məhəmməd, Əbu Səid, vəzir Fəzlullah Rəşidəddin, Əmir Çoban və digər siyasi xadimlər yaxşı münasibətlər saxlamağa çalışmışlar. Geniş kütlələr arasında yayılmış ideologiyanın banisinin böyük nüfuzu bu halın başlıca səbəbi olmuşdur. 59 Təvəkküli ibn İsmayıl ibn Hacı Məhəmməd Ərdəbilinin (Bəzzazın) «Mükaşigül-qülub və səfvətüs-səfa» («Qəlbləri açan və saflaşdıran») adlı əsərində Şeyx Səfinin tərcümeyi-halı, sülaləsi haqqında geniş məlumat vardır.
60
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|