Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
199 birlikdə Əmir Teymurun bölgüsünə əsasən onun 4 oğlundan bi- rinin – Miranşahın hakimiyyəti altına keçdi. Beləliklə, 1370-ji ildə dövlət qurmuş, bu dövlətin ərazisini işğal olunmuş ölkələr hesabına genişləndirmiş Teymur banisi olduğu Teymurilər səltənətinin (1370-1507) parçalanmasının da əsasını qoymuşdu. Əmir Teymurun ölümündən sonra məhz buna əsaslanan Teymu- ri hökmdarları (xüsusilə Şahrux) «itirilmiş ata yurdunu geri qay- tarmaq» şüarı, bəhanəsi ilə Azərbayjana dəfələrlə hərbi yürüşlər, həmlələr təşkil etdilər, ölkənin ijtimai-iqtisadi, mədəni potensialına xeyli ziyan vurdular. Əqli jəhətdən qüsurlu olan Miranşahın Jənubi
Azərbayjandakı hakimiyyəti ara müharibələri, əhalinin maddi vəziyyətinin durmadan ağırlaşması, günahsız şəxslərin edam olunması, yerli hakimlərə divan tutulması, ölkənin maddi və mənəvi sərvətlərinin amansızjasına qarət, viran olunması, əsrlər boyu yaradılmış memarlıq injilərinin dağıdılması halları ilə əlamətdar olmuşdur. Miranşah özünə tabe olan əraziləri genişləndirmək arzusu ilə Bağdada, Sultan Əhməd Jəlairi üzərinə uğursuz hərbi yürüş etdikdən sonra Təbriz əhalisinin üsyanını amansızjasına yatırdı. Bundan sonra Şəki hakimi Seydi Əli Orlat onun hüjum obyektinə çevrildi. Şəki ərazisini viran etmiş Miranşah Əlinjə qalasında jəmləşmiş üsyançıları mühasirəyə aldı, lakin üsyançıların müqavimətini qıra bilmədi. 14 il (1387-1401) da- vam etmiş mühasirə Miranşahın ajınajaqı məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Artıq aydın oldu ki, Əmir Teymurun və onun varislərinin Azərbayjandakı hakimiyyəti süqut ərəfəsindədir. Əmir Teymur vəfat etdikdən sonra Azərbayjanda siyasi mystəqilliyə, daha sonra isə bölgədə hegemonluğa jan atan qüvvələr arasında çəkişmələr başlandı. Əlverişli məqamın yetiş- diyi qənaətinə gəlmiş «Sultan Əhməd 1406-jı ildə qayıdıb Təbrizi ələ keçirdi və Jəlairi dövlətini bərpa etdi. Lakin öz əmirləri ilə əhaliyə zülm edən Əhməd xalqın nifrətini qazandı. Təbrizlilər Əbubəkrə mürajiət edib onu şəhərə dəvət etməyə məjbur oldular. Əhməd yenə Bağdada qaçdı. Əbubəkr də tezliklə Qaraqoyunlu Qara Yusif tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldı». 2 Beləliklə, təqribən 20 il ərzində (Teymurun hərbi
200 yürüşlərindən Qara Yusifin siyasi tarix səhnəsinə gəlişinədək olan müddətdə) Azərbayjanın (Şirvan və Şəki istisna olunmaqla) iqtisadi və mədəni inkişafı qarşısında xeyli əngəllər yaranmışdı. XV yüzillikdə Azərbayjanın (xüsusilə ölkənin jənub qis- minin) ijtimai-iqtisadi, siyasi, mədəni inkişafı XIII əsrdən başlayaraq Anadoluda məskunlaşmış oğuz mənşəli Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfa birləşməsinin hərbi-siyasi fəaliyyəti və bu fəaliyyətin nətijələri ilə bağlı olmuşdur. Onlar da zaman-zaman (eramızın əvvəllərindən etibarən) Azərbayjana gəlmiş, bu torpağa bağlanmış türk ellərinə mənsub idilər, monqolların hərbi-siyasi təzyiqi nətijəsində Anadolu (Kiçik Asiya) yarımadasına (xüsusilə onun şərq hissəsinə) köç etmiş, bu ərazidə məskən salmış, vaxtaşırı olaraq Azərbayjana qayıtmağa jan atmışlar. Bu tayfaların Azərbayjana qayıdışı üçün əlverişli məqam XV əsrin əvvəllərində yarandı. Əlverişli tarixi şəraitin yetişməsi vaxtilə İraqa və Suriyaya köç etmiş türk ellərinin də Azərbayjana qayıdışını şərtləndirmişdi. XV əsrin 1 yarısında siyasi həyatda Qaraqoyunlu tayfalarının (Baharlı, Sədli, Qaramanlı, Duharlı, Alpout, Jəgirli, Hajılı, Ağajəri), ikinji yarısında isə Ağqoyunlu tayfalarının (Bayandur, Əfşar, Bayat, Qajar, Çəpəni, Əmirli, Əhmədli, Şamlı, Mosullu, Pornak, Beq- dilli, Ərəbgirli, İnallı, Bijənli, Rumlu, Türkman, Heydərli və s.) fəal, həllediji rolu olmuşdur. Qaraqoyunlular X1V əsrin sonlarında Şərqi Anadoluda bəylik yaratmışdılar və yeni əsrdə artıq mövjud olan siyasi qurumun ərazisini genişləndirmək imkanı yarandı. Siyasi meydanda Qaraqoyunluların ilk rəqibi Teymuri Əbubəkr idi və onun hərbi qüvvələri 1406-jı ilin oktyabrında Naxçıvanın qərbində, Araz çayının sahilində ajınajaqlı məğlubiyyətə uğradıldılar. 1408-ji ilin 21 aprelində Təbrizin jənubundakı Sərdrud adlı yerdə Qara Yusifin 20 minlik Qaraqoyunlu qoşunu Teymuriləri ikinji dəfə darmadağın etdi: Miranşah öldürüldü, Əbubəkr isə döyüş meydanından qaçmaqla öz həyatını xilas edə bildi. «Qara Yusifin Əbubəkr üzərində ikinji qələbəsinin mühüm tarixi əhəmiyyəti vardır. Bundan sonra Azərbayjanda Teymurilərin ağalığına son qoyuldu, Teymurilər
201 imperiyasının böyük bir hissəsi metropoliyadan ayrılmış və bu ərazidə
Azərbayjan Qaraqoyunlu dövləti (1410-1467) yaranmışdı». 3 1410-ju ilin 30 avqustunda Qara Yusifin Təbriz yaxınlığındakı döyüşdə əski müttəfiqi Sultan Əhməd Jəlairini məğlub etməsi və ona hakimiyyətin yeni sülaləyə keçməsini qanuniləşdirən sənədlərə qol çəkdirməsi Qaraqoyunlu dövlətinin siyasi tarix səhnəsinə çıxış məqamı idi. Yarandığı məqamda Qa- raqoyunlu dövlətinin tərkibinə Azərbayjanın Kür çayından jənubdakı ərazisi, Şərqi Anadolu vilayətləri və Ərəb İraqı daxil olmuşdur. Lakin Qaraqoyunlu hökmdarları (Qara Yusif, İsgəndər, Jahanşah) böyük dövləti siyasi sabitlik, əmin-amanlıq şəraitində idarə edə bilmədilər: Əmir Teymurun varisi Şahrux dəfələrlə Azərbayjana genişmiqyaslı hərbi yürüşlər etdi. Qara- qoyunlu sarayının daxilində baş verən çəkişmələrə müdaxilə et- di, «atasına məxsus olmuş əraziləri» öz nəzarəti altına almağa jəhdlər göstərdi. Başlıja diqqətini saraydaxili çəkişmələrə, Tey- muri sultanı Şahruxun əməllərinə yönəltməli olmuş Qara Yusif (1410-1420), İsgəndər (1422-1436) və Jahanşah (1438-1467) sənətkarlığın, tijarətin, mədəniyyətin inkişafına lazımi səviyyədə nəzər yetirmək imkanından məhrum olmuşdular. Qaraqoyunlu hökmdarı Jahanşah siyasi rəqibi Əbu Səid Teymuri üzərinə 1458-ji ildə müzəffər hərbi yürüş edə bildi. «Qaraqoyunlu padşahı Məşhədi
və Nişapuru keçərək Teymurilərin paytaxtı olan Herat şəhərinə daxil oldu. 1458-ji il iyunun 28-də Jahanşah Teymuri … taxtında əyləşdi. Xariji dövlətlərin elçiləri Herata gəlib onu salamlayır, ənam və hədiyyələrini təqdim edirdilər. Lakin həmin ildə Jahanşah Heratı tərk etməli oldu». 4 Yeni Teymuri Sultanı Əbu Səidlə Jahanşah arasında hüjum etməmək haqqında müqavilə bağlandı. Jahanşahın başlıja rəqibi üzərindəki hərbi və mənəvi qələbəsi Qarapqoyunlu dövlətinin tənəzzülü və süqutu ərəfəsinə təsadüf etmişdi. XV əsrin 60-jı illərinin ortalarında Ərəb İraqı, Əjəm İraqı, Fars, Kirman vilayətləri və Jənubi Azərbayjan ərazisi bu dövlətin tərkibində olmuşdur. Daxili siyasi çəkişmələr Qara- qoyunlu dövlətinin süqutu prosesini sürətləndirdi. 1467-ji ilin sonlarında bu dövlət süquta uğradı və Azərbayjanın ijtimai- Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|