Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
127 («Yeddi səyyarə», «gözəl») poemasını Ağsunqur Marağa hakimi Əlaəddin Körpə Arslana ithaf etmişdir. Şair təqribən 1203-cü ildə 2 hissədən ibarət olan «İsgəndərnamə» poemasını yazdı. 10 min 540 beytlik poemanın birinci qismində («Şərəfnameyi- İsgəndəri») 6896, ikinci qismində («İqbalnameyi-İsgəndəri») isə 3644 beyt vardır. 105 İrihəcmli bu poema Azərbaycan atabəyi Nüsrətəddin Əbubəkrə həsr olunmuşdur. Sifarişçi-hökmdar 1000 qızılı şairə dərhal göndərmiş və ona 400 qızıl miqdarında illik maaşın təyin olunması haqqında fərman vermişdi. 106
Nizami Gəncəvinin «Sirlər xəzinəsi» ilk dəfə Yaxın Şərqdə didaktik fəlsəfi şeirin nümunəsi hesab olunur. Poemadakı 20 məqalət arasında üzvi ideya birliyi (vəhdəti) vardır. Şair- mütəfəkkirin Şərq poeziyasına güclü təsiri olmuşdur. XIII əsrdən başlayaraq Nizaminin poemalarına onlarla nəzirələr yazılmışdır (o, cümlədən «Sirlər xəzinəsi»nə, «Xosrov və Şirin»ə, «Leyli və Məcnun»a ayrı-ayrılıqda 40-dan artıq nəzirə yazılmışdır). Şairin poemalarının sifarişçiləri, ithaf obyektləri haqqında araşdırıcılar arasında bəzi mübahisələr mövcuddur. Məsələn, son poemanın Əhər hakimi Nüsrətəddin Piş-Təkin ibn Məhəmmədə (1155-1210) ithaf olunduğu fikri də elmi ədəbiyyatda göstərilir. 107
Lakin kimlərə həsr olunduğundan, hansı hökmdara ithaf olunmasından asılı olmayaraq həmin poemalar şair-mütəfəkkir Nizami Gəncəvinin bədii, elmi, fəlsəfi baxışlarının dərinliyindən xəbər verir. «Onun mənəvi varlığından bəhs edərkən demək lazımdır ki, yazdığı dilin farsca olmasına baxmayaraq şairin daşıdığı hissiyyatı ilə işlədiyi mövzular onun Azərbaycan duyğularından doymuş bir zovqə sahib olduğunu göstərmişdir… Ədəbi bir əsərin milli olması üçün yalnız onun formaca milli olması kafidirmi? Yoxsa bir əsəri milliləşdirən ruh, məna və məzmundur? Bizim qənaətimizcə, yalnız forma kafi deyil və formanın böyük əhəmiyyətinə baxmayaraq, o, zəruri də deyildir. Hər bir əsəri milliləşdirən onun məzmunu və daxili varlığının milli olmasıdır… Əsəri milliləşdirən amil formadan çox məzmun və özlüyü, başqa ifadə ilə desək, dildən çox məna və məzmundur». 108
Nizami Gəncəvinin «yaradıcılığı forma
128 baxımından Azərbaycana nisbətdə milli deyilsə də, hissiyat, duyğu, düşüncə, şüur və şüuraltı ilə öz yetişdiyi mühitə dərindən bağlıdır… Bu bağlılıq onu bizim gözümüzdə azərbaycanlı bir şair olmaqdan başqa, bir Azərbaycan şairi də etmişdir» 109 Dünya
şöhrətli Azərbaycan şairinin ləqəbi «Nizaməddin», künyəsi «Əbu Məhəmməd»dir; Nizaminin «anası, özünün qeyd etdiyi kimi, «Rəiseyi-kürd» olub Gəncədə yaşamış Azərbaycan kürdlərindən olan bir ailənin qızı olmuşdur». 110 Dərin biliklər sahibi olduğuna görə Nizami Gəncəviyə «Həkim» (böyük bilici, müdrik) ləqəbi də verilmişdi. «Ömrünün idrak və cismani hisslər haqqında təlimi əsasında, şair T.Kampanella, Tomas Mor, A.Sen-Simon və s. kimi görkəmli sosialistlərin fikrini bir neçə əsr qabaqlayaraq son dərəcə kamil bir nəzəriyyə yaratmışdır». 111
Nizaminin öz əsərlərinə yazdığı müqəddimələrdən belə bir nəticə hasil etmək mümkündür ki, o, pəhləvi, nəsturi və yəhudi dillərini də bilirmiş. Nizami dindar şəxs idi. Şair din sahəsində göstərdiyi müvazinəti fikir sahəsində də nümayiş etdirmişdir. O, «bir sufi sifətiylə sufiliyə çox yabancı olmadığı kimi, tərki- dünyalıq istəyən dərvişlərə də özünü bağlamamışdı. İsrafdan və dünya nemətlərindən sui-istifadədən, bəd əməllərdən və hər cürə düşkünlüklərdən özünü qorumaqla bərabər, o, həyatı sevirdi və həyat sevgisində özünə məxsus bir gözəllik tapırdı, gözəl yaşamağı ürəkdən diləyirdi». 112
Tədqiqatçıların bir qismi Nizaminin sufi olduğunu qəbul etmir, lakin onun sufiyanə həyat tərzi keçirməsi haqqında bütün araşdırıcılar həmrəydirlər. Müxtəlif hökmdarlardan xeyli ənamlar almasına baxmayaraq, şair həyatını sadə və təvazökarlıqla keçirmiş, «az yemək, çox bağışlamaq» prinsipinə uyğun surətdə yaşamışdır. «Sirlər xəzinəsi» poemasını yazanadək Nizaminin keçirdiyi həyat tərzinə dair səhih məlumatlar yoxdur. Lakin sonralar şair həyatının sonunadək abidliyə üstünlük vermiş, təam
məhdudluğu prinsipinə əməl etmiş, həyat nemətlərinin bir çoxundan özünü məhrum etmişdir. Lakin əsərlərindən məlum olur ki, Nizami dövrünün görkəmli dövlət xadimlərinin ödənişli sifarişlərini də yüksək səviyyədə yerinə yetirmişdir. Məsələn, «Xosrov və Şirin» poemasında şair Azərbaycan atabəyi Qızıl
129 Arslanı tərifləyərkən deyir: «Mən bir müddət qulluqdan kənarda qalsam da, hökmdara xidmət göstərməkdən tamamilə azad deyildim». 113
Poemada həmin fikir Rəsul Rzanın tərcüməsində bu cür səslənir:
Ora yol tapanda, ey külək, dərhal Sən bu Nizamini bir yadına sal! Dayan səcdəsində bir kölə kimi, Xəbər ver ki, belə deyir Nizami: Olsam da xidmətdən bir müddət uzaq, Daima sizinlə məşğulam ancaq. 114
Ulu və dahi şair olan Nizami Gəncəvi «təbiətin bir feno- menidir… Nizami yaradıcılığını tamamilə qavramaq mümkün deyil… Nizaminin inkişaf yolu da təbiətin təkamülünə bənzəyir… Nizami, təbiəti və fikri arasında təzad olmayan müstəsna bir şəxsiyyətdir… Nizami məlum fəxriyyəsində sənətin qiyamətə qədər yaşayacağını söyləyir… Bu, … Nizami- nin əsərləri üçün mübaliğəsiz həqiqətdir». 115 Bu dövrdə (XII yüzillikdə) Azərbaycan ədəbi prosesinin uğurlu inkişafını təmin edən ən önəmli siyasi gerçəklik Eldənizlər dövləti idi. «Azərbaycan Atabəyləri (xüsusilə Cahan Pəhləvan və Qızıl Ar- slan) şairlərə, memar, mühəndis və inşaatçılara, həkim və elm nümayəndələrinə hamilik edirdilər… Məşhur şairlərin demək olar kı, hamısı Azərbaycan Atabəyləri sarayında fəaliyyət göstərirdi. Onların bəziləri Orta Asiyadan gəlir, bir neçəsi Şirvandan şairlərin yaradıcılığı üçün dözülməz mühiti olan sa- raydan (xüsusilə I Axsitan dövründə) qaçaraq Atabəylərə pənah gətirir. Atabəylər qaçqın şairləri öz himayəsinə götürür, onlara sığınacaq verir və yaşayıb yaratmaları üçün bütün imkanları yaradırdılar. İncə söz sərrafı sayılan Azərbaycan Atabəylərinə müasirləri olan müəlliflərin çoxusu öz əsərlərini ithaf etmişdir». 116
dünya ədəbiyyatı xəzinəsinə Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəvi kimi ədəbi-bədii, fəlsəfi, elmi dühalarını əlavə etməsi Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|