Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
112 Eynəlqüzzat Miyanəci Həmədanda baş qazı olmuş, bu xidmət sahəsində böyük uğurları və hörməti müqabilində «Eynəlqüzzat» («Qazıların gözü») fəxri adını almışdı. 61 Onun başlıca uğurları fəlsəfə sahəsində aşkara çıxmışdı. Dövrünün bütün fəlsəfi baxışlarını tənqidi surətdə öyrənmiş Eynəlqüzzat Miyanəci azadfikirli filosof kimi tanınmışdı. Məhz
azadfikirliyinə görə o, 1128-ci ildə həbsxanaya salınmış, burada «Vətəndən ayrı salınmış qəribin ölkələrin alimlərinə şikayəti» adlı risalə yazmışdır. Bu əsər müəllifin bədii-estetik və elmi- fəlsəfi baxışları ilə zəngindir. Bir müddət həbsxanada qaldıqdan sonra filosof Həmədana qaytarılmış və vaxtilə dərs dediyi mədrəsədə edam olunmuşdur. Edam olunarkən onun 32 yaşı vardı. Mütəfəkkir 24 yaşınadək daha çox hədis, ədəbiyyat, fiqh, təfsir, sxolastika, ilahiyyat, peripatetizm problemləri ilə məşğul olmuş, daha sonra isə diqqətini sufizmin panteist fəlsəfəsinin işlənib hazırlanmasına yönəltmişdir. «Sufizmin panteist fəlsəfəsi İbn Ərəbidən yarım əsrdən çox əvvəl Eynəlqüzzat Miyanəci tərəfindən dolğun şəkildə ifadə edilmişdir». 62 «Şəriətdən kənara çıxan bir kəlamdan ötrü öldürülmüş» 63 bu mütəfəkkirin sufi panteist təlimi islam Şərqində azadfikirliliyin təkamülündə həlledici rol oynamış, onun əsərləri əsasında İbn Ərəbi, İbn əl- Fariz, Mahmud Şəbüstəri, İmadəddin Nəsimi və diğər tanınmış sufi-panteist mütəfəkkirlər cəsarətli müddəalar irəli sürmüşlər, Şihabəddin Əbuhəfs Ömər ibn Məhəmməd Sührəvərdi bu dövrün məşhur sufi alimlərindən idi. Müəyyən müddət ərzində Bağdadda baş şeyx vəzifəsini tutmuş bu Azərbaycan mütəfəkkiri dövrün ictimai, siyasi həyatında fəal mövqe tutmuş, Xilafətin elçisi olmuş, bir sıra diplomatik danışıqlarda iştirak etmişdir. «Əvarif əl-məarif» («Ariflərin töhfələri») Şihabəddin Ömər Sührəvərdinin ən böyük və məşhur əsəridir. Sufi elmi ədəbiyyatının incilərindən hesab olunan bu əsər o zaman (XIII əsrdə) türk və fars dillərinə tərcümə olunmuş və geniş yayılmışdır. Mütəfəkkir digər mühüm əsərlərin də müəllifi idi. Bu filosof həmin dövrün ictimai-siyasi həyatında fəal rol oynamış əxilərin «Fütüvvətnamə» adlanan nizamnaməsini yazmışdır. Şihabəddin Ömər Sührəvərdinin elmi yaradıcılığında
113 sufiliyin bütün bağlıca məsələləri özünün geniş əksini tapmışdır. O, sufizmin panteist baxışlarını rədd etmiş, bu təlimin monoteist sistemini yaratmışdır. 64 Böyük filosof, işraqilik fəlsəfi təliminin banisi, şair Şihabəddin Əbülfütuh Yəhya ibn Həbəş Sührəvərdi (1154-1191) nəzərdən keçirlən tarixi dövrün bənzərsiz Azərbaycan mütəfəkkirlərindən olmuşdur. Dövrünün bir çox elm sahələrində arif olan bu şəxs İsfahan, Konya, Diyarbəkir və Hələb şəhərlərində olmuş, elmi mübahisələrdə dəfələrlə qalıb çıxmış,
nəticədə «çox
bildiyinə», azadfikirliyinə görə
dinsizlikdə ittiham olunmuşdu. Onun ölümünə fitva verilmişdi. «Öz əqidəsindən dönməzliyi üzündən şəhidliyi Yaxın və Orta Şərqdə onun adını «Öldürülmüş filosof» («əl-Fəyləsuf əl- məqtul») kimi əbədiləşdirmişdir». 65 Sufilik, işraqilik və peripatetizm problemləri bu filosofun əsas araşdırma obyektləri olmuşdur. Onun «ət-Təlvihat» («Qeydlər»), «əl-Müqavəmat» («Müqavimətlər»), «əl-Zəməhat» («Baxışlar») və digər fəlsəfi əsərləri vardır. Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi «Əqaid əl- hükəma» («Filosofların görüşləri») adlı risaləsində Şərq peripatetizmini rəsmi islam ideoloqlarının hücumlarından qorumuşdur. Elmi-fəlsəfi yaradıcılığında məhsuldarlığı ilə fərqlənən mütəfəkkir işraqilik fəlsəfi təliminin banisi kimi daha çox tanınmışdır. Onun «Həyakil ən-nur» («İşıq heykəlləri»), «Pərtovnamə» («İşıqnamə»), «əl-Əlvah əl-İmadiyyə» («İmadəddin lövhələri») və xüsusilə «Hikmət əl-İşraq» («İşraq fəlsəfəsi») adlı əsərlərində bu fəlsəfi təlimin mahiyyəti, başlıca ideyaları izhar olunmuşdur. Həmin təlimə görə, «işıqlardan və onun kölgələrindən təşəkkül tapmış bütün mövcudatın zirvəsində işıqlar işığı (nur əl-ənvar) durur. Tək və səbəbsiz olan həmin işıqdan mərtəbə-mərtəbə digər işıqlar və onların kölgələri (cisimlər) vücuda gəlmişdir. Bununla, işraqilik fəlsəfəsində Şərq peripatetizmindəki əql, nəfs və cismin üçlük sisteminə deyil, ikiliyə-işıq və qaranlığın ikilik sisteminə əsaslanan yeni bir emanasiya nəzəriyyəsi yaradılmışdır». 66 Filosof poeziyada da bu təlimi təbliğ etmişdir. Fəqih, ilahiyyatçı və filosof olmuş Əminəddin Müzəffər ibn Əbülxeyr Təbrizi-Varaninin (1163- 1224) fəaliyyətinin müəyyən qismi bu dövrə təsadüf etmişdir.
114 Mükəmməl təhsil almış bu şəxs bir müddət Bağdaddakı Nizamiyyə mədrəsəsində çalışmış, sonra Misirə getmiş, oradakı Nasiriyyə mədrəsəsində dərs demiş, ömrünün son qismini isə Şirazda keçirmişdir. 3 cilddən ibarət «Simq əl-fəraid» («İncilər boynbağısı») və 2 ciddən ibarət «Səbt əl-məsail» («Məsələlərin səlisi») kimi əsərlər onun elmi fəaliyyətinin nəticəsidir. Beləliklə, orta çağların bu mərhələsində (VII-XII əsrlərdə) Azərbaycanda (eləcə də bütün islam Şərqində) mədəni həyatda öncül mövqe ilahiyyata, müsəlman hüququna (fiqhə), fəlsəfəyə məxsus olmuş, varlıq və idrak, insan təfəkkürünün mahiyyəti, potensial imkanları müxtəlif mövqelərdə duran mütəfəkkirlərin araşdırma obyektləri olmuşdur. Azərbaycan fəqihlərinin, alimlərinin rolu «müsəlman mədəniyyəti»nin bu istiqamətində xüsusilə nəzərə çarpırdı. Elmin hələ də xüsusi sahələrə ayrılmadığı bu dövrdə yalnız elmi biliklərin bütün məcmusuna yiyələnmiş şəxslərə «alim» adı verilirdi. İslam Şərqində alimlərin formalaşdığı başlıca obyektlər mədrəsələr olmuşdur. Ona görə nəzərdən keçirilən tarixi dövrün mədəni həyatından bəhs olunarkən Əbu Əli Həsən ibn İshaqı (Nizaməlmülkü) xatırlatmamaq qeyri- mümkündür. Çünki bu şəxs orta çağlar islam Şərqinin görkəmli elm təşkilatçısı, incəsənətin müxtəlif sahələrinin inkişafına himayəçilik etmiş dövlət xadimi idi. O, Xorasanın Tus şəhərində anadan olmuş, Səlcuq hökmdarları Alp Arslanın (1063-1072) və Məlikşahın (1072-1092) vəziri vəzifəsini icra etmiş, Səlcuq dövlət aparatının yaranması və inkişafında mühüm rol oynamışdır. Nizaməlmülk 1067-ci ildən etibarən imperiyanın bir çox şəhərlərində «Nizamiyyə» mədrəsələri açdırmışdı (ilk belə mədrəsə 1067-ci ilin sentyabrında Bağdadda açılmışdı). O, görkəmli Azərbaycan ədibi Xətib Təbrizini Bağdaddakı «Nizamiyyə»nin kitabxana müdiri və ədəbiyyat bölümünün rəhbəri təyin etmişdi. Nizaməlmülk ictimai-siyasi görüşlərini fars dilində yazdığı «Siyasətnamə» əsərində izhar etmişdir. Dövlət xadiminin əsərində Azərbaycan, xürrəmilər təlimi, Babək haqqında da müəyyən məlumatlar vardır. Mübaliğəyə yol vermədən demək olar ki, vəzirliyi dövründə imperiyanı əslində Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|