Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
217 Şeyx İbrahim ibn Məhəmməd ibn Şihabəddin Gülşəni (1427–1533) Bərdədə anadan olmuş, gənj ikən Təbrizə köçmüş, burada Dədə Rövşəninin yaratdığı «Xəlvətiyyə» sufi təriqətinin fəal üzvü olmuşdur. Ədibin türk (Azərbayjan), fars dillərində şeirlər divanı mövjuddur. O, bir neçə dərin məzmunlu məsnəvilərin müəllifidir. Şair Təbrizə gələnədək əsərlərini «Heybəti» təxəllüsü ilə yazırdı. O, Təbrizdə mürşidi Dədə Ömər Rövşəninin tövsiyəsi ilə əvvəlki təxəllüsünü «Gülşəni» təxəllüsü ilə əvəz etmişdi. 38 Rövşəni vəfat etdikdən sonra Gülşəni onun janişini olmuşdur. Mövlana Gülşəni 1 İsmayıl Səfəvi şahlıq taxtına çıxarkən Azərbayjanı tərk etmiş, Misirdə yaşamış, Osmanlı sultanı Səlim Misiri (Qahirə şəhərini) fəth edərkən (1517-ji ildə) qalib hökmdar tərəfindən xüsusi hörmət görmüşdür. Yeni Osmanlı sultanı Süleyman Qanuni də ona böyük diqqət və qayğı ilə yanaşmışdır. Misirdə onun başçılığı ilə 10 il ərzində böyük xanəgah inşa olunmuşdu. Təriqət başçısı olmuş bu şəxsin 40 min beytdən ibarət olan «Mənəviyyül-xəfi» («Gizli mənəvi məsələlər») adlı məsnəvisində 39 bir çox dini- fəlsəfi mətləblər nəzərdən keçirilmişdir. Məsnəvidə hürufi təliminin təsiri aydın şəkildə nəzərə çarpır. Qəzəllərindən birjə parça isbat edir ki, Gülşəni öz zəmanəsinin böyük şairlərindən olmuşdur:
Diri ikən ölüymüş, istəyübən bulmazam, Çünki diri olmuyan eşq ilə duymaz bana.
Janü-jəhandan keçüp istəməyən eşq ərin, Dirlik üçün eşq ilə janını verməz bana. 40
XV əsrin ortalarında Jənubi Azərbayjanın Deyləmqan (in- diki Səlmas) şəhərində anadan olmuş, 1490-jı ilə qədər Ağqoyunlu sultanı Yaqubun sarayında yaşamış, sultan öldürüldükdən sonra saraydan uzaqlaşdırılmış Nemətulla Kişvəri Dilməqani dövrün tanınmış şairlərindən biri idi. O, Təbriz ədəbi mühitində formalaşmışdı. Saray şeir ənənələrinə əməl etmək məjburiyyəti qarşısında qalmış istedadlı şair
218 məddahlığa alışa bilməmiş, Ağqoyunlu sarayını tərk edərək 6 divan yaratmış özbək şairi, mütəfəkkiri və dövlət xadimi Əlişir Nəvaiyə (1441-1501) pənah aparmışdır. Kişvəri Azərbayjan (türk) və fars dillərində «Divan» yaratmış, əsasən lirik qəzəllər müəllifi kimi tanınmışdır. Onun Əlişir Nəvaiyə həsr olunmuş bir sıra şeirləri vardır. Doğma dildə yazdığı qəzəllərindən birində Kişvərinin poetik məharətinin şahidi oluruq:
Məndən ey naseh ki, rüsvayi-jahanam yarsız, Arü namus istəmə kim, aşiq olur arsız. 41
Azərbayjan (türk) ədəbi dilinin formalaşmasına Nemətulla Kişvərinin böyük təsiri olmuşdur. Azərbayjan şeirində ərəb və fars tərkiblərinin azaldılması prosesində bu şairin nəzərəçarpajaq rolu vardır. Beləliklə, Azərbayjan ədəbiyyatının XV yüzillikdəki inkişafında daha çox diqqəti jəlb edən jəhət, istiqamət xalqa doğma olan dilin ədəbi prosesdə ön mövqelərə çıxması, türk di- linin potensialının daha sürətlə gerçəkləşməyə başlaması olmuşdur. Tarixi biliklərə maraq bəşəriyyətin, jəmiyyətin əzəli və əbədi meyllərindəndir. XV əsrdə də tarixi səjiyyəli salnamələr, əsərlər əsasən hökmdar saraylarında, hökmdar sifarişi ilə, taxt- taj sahiblərinin mənafelərinə və tələblərinə uyğun şəkildə yazılırdı. Bu dövrdə yaşamış tarixçi və joğrafiyaşünas Əbdürrəşid ibn Salih ibn Nuri əl-Bakuvi «Kitab təlxis əl-asar və əjaib əl- malik əl-qəhhar» («Abidələrin xülasəsi və qüdrətli hökmdarın möjüzələri») adlı əsərin (ərəb dilində) müəllifidir. Əsər 1403/1404-jü ildə yazılmışdır. Bu joğrafi əsər yazılarkən Zəkəriyyə Qəzvininin «Ölkələrdəki abidələr və Allah bəndələri haqqında xəbərlər» (1275) əsəri əsas götürülmüşdür. Lakin müəllif istinadlandığı əsərdə ixtisarlar, əlavə və düzəlişlər etməyi də «unutmamışdır». Əsərdə müxtəlif tarixi abidələr, Azərbayjanın bir sıra şəhərləri haqqında məlumatlar da vardır. Bu dövrdə Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun sarayında Əbubəkr Tihrani, İdris Bidlisi, Fəzlullah Ruzbihan Xunəji (Xunji) kimi tarixçilər fəaliyyət göstərmişlər.
219 Əbubəkr ət-Tihrani əl-İsfahani İran tarixçisi olsa da, Azərbayjan tarixinə daha çox xidmət etmiş şəxs kimi tanınmışdır. O, Qaraqoyunlu hökmdarı Jahanşahla Teymuri sultanı Əbu Səid arasında bağlanmış sülh müqaviləsinin, bir sıra dövlət sənədlərinin, dövlətlərarası yazışmaların («məktubların») mətnlərinin müəllifi olmuşdur. Əbubəkr Tihrani Ağqoyunlu dövlətinin banisi Uzun Həsənə də xidmət etmişdir. Tarixçi bir müddət Uzun Həsənin sarayında münşi («katib») vəzifəsində çalışmış və bu hökmdarın göstərişilə «Kitabi-Diyarbəkriyyə» əsərini yazmışdır. Əsərdə Uzun Həsənin səltənəti, Qaraqoyunlu- lar, Teymurilər və s. haqqında məlumatlar vardır. Ağqoyunluların mənşəyi, Ağqoyunlu dövlətinin təşəkkülü barədə ən səhih məlumatlar verən 42 «Kitabi-Diyarbəkriyyə» XV yüzillikdə yazılmış dəyərli əsərlərdəndir. Kürd mənşəli İdris Bidlisinin də ümumtürk, Azərbayjan tarix elminə xidmət etdiyi şübhəsizdir. O, fars dilində, nəzmlə «Həşt behişt» («Səkkiz jənnət») adlı əsərini ilk səkkiz Osmanlı sultanına həsr etmişdir. Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun yanında məmur olmuş İdris Bidlisi sonralar Osmanlı sultanı Səlimin tərəfinə keçmişdi. O, bir çox hallarda siyasi iddiası olan kürd dairələrinin deyil, Osmanlı imperiyasının mənafelərini qızğınlıqla müdafiə edirdi. Ağqoyunlu sultanı Yaqubun sarayında xidmət etmiş
tarixçilərdən biri də Fəzlullah Ruzbihan Xunəji (Xunji) idi. Ümumiyyətlə, «son zamanlaradək elm xüsusi olaraq Qara- qoyunlu və Ağqoyunlu sülaləsinin hakimiyyətinə həsr olunmuş sülalə salnaməsinə malik deyildi… Bu jür salnamələr çox azdır və nisbətən yaxın zamanlarda aşkara çıxarılmışdır. Biz Əbubəkr Tihraninin «Kitabi-Diyarbəkriyyə» və Fəzlullah ibn Ruzbihan Xunəjinin «Tarixi-aləmarayi Amini» əsərlərini nəzərdə tuturuq, özü də Fəzlullahın əsəri zamanja Əbubəkr Tihraninin əsərinin bilavasitə davamıdır». 43
Əsərdə Sultan Yaqubun hakimiyyəti dövründə baş vermiş müxtəlif səjiyyəli hadisələr öz əksini tapmışdır. Fəzlullah Ruzbihan Xunəji (Xunji) Səfəvi nəslindən olan Ərdəbil şeyxlərinin fəaliyyətinə xeyli diqqət yetirmişdir. Lakin müəllifin Ərdəbil şeyxlərinə münasibəti mənfiliyi və kəskinliyi ilə fərqlənir. 44 Buna baxmayaraq, əsərdə Səfəvi- Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|