Ekologiya” fanidan (amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazishga doir o‘quv-uslubiy ko’rsatma) Navoiy – 2023

4- topshiriq
Ishlab chiqarish korxonalarida qayta ishlangan gazlar atmosferaga havo harorati T_v ⁰C da, balandligi H, uzunligi L_m va kengligi V_m bo‘lgan to‘g‘ri burchakli tutun chiqadigan quvur orqali chiqarib yuboriladi. T_g ⁰S, chiqish tezligi o‘rtacha W m/sek.

1. Chiqarilgan yalpi tashlamalar (M g/sek) tarkibidagi zararli moddalar konsentratsiyasi C_max mg/m³ ni aniqlang.
2. Tashlamalar tarkibidagi zararli moddalarning PDV sini barcha komponentlar bo‘yicha hisoblang va ularni tashlamalarning yalpi miqdori (M) bilan taqqoslang.
3. Gaz tozalash qurilmasi uzunligini aniqlang.
Yechish:
Qizigan gazlar uchun tashlanishning chegaraviy miqdori (PDV) va M quyidagi formulalar bilan hisoblanadi.




Bu yerda:
A – zararli moddalarning iqlimga bog‘liq holda vertikal va gorizontal tarqalish koeffitsiyenti. O‘rta Osiyo va Qozog‘iston uchun A -240; F – zararli moddalarning cho‘kish tezligini hisobga oluvchi cheksiz koeffitsiyent. Gazlar uchun F = 1; chang uchun F = 3; m,n – berilgan manbadan tashlanish sharoitini hisobga oluvchi koeffitsiyent.
1. quvurning foydali diametri ga teng;
2. Chiquvchi gazlar hajmi ga teng.
3. m ni aniqlash uchun f ning koeffitsiyentini topamiz:
4. m ning koeffitsiyentini topamiz:
V_m ga ko‘ra n ning koeffitsiyentini topamiz: V_m≤0.3 bo‘lganda n =3 ;
0.3 < V_m< 2 bo‘lganda ;

V_m > 2 bo‘lganda n = 1

4 - topshiriq variantlari
3 – jadval

№	Tashlamalar tarkibidagi zarrali moddalar konsentratsiyasi C, mg/m^3					H, M	L*B m^2	W, m/s	Tg , °S	Th,°S
	SO	KO2		SO2	NN3
1	3630	85		380	200	7	0,5*0,4	14	75,0	21,4
2	3630	96		250	200	7	0,6*0,5	14	75,0	21,4
3	9500	120		1200	225	10	0,6*0.5	12	75,0	30,0
4	5520	114		1500	242	10	0,5*0,5	15	70,0	15,0
5	6900	124		555	225	9	0,5*0,5	15	74,0	22.5
6	5580	551		396	325	8	0,5*0,5	11	80,5	20,0
7	7843		126	706	590	11	0,5*0,5	13	80,0	21,5
8	2500	30		500	160	8	0,5*0,4	12	78,0	22,0
9	2900	110		220	160	9	0,5*0,4	12	78,0	22,0
10	8830	55		270	330	12	0,4*0,4	12	78,0	22,0
11	5660	50		1160	500	15	0,5*0,4	12	78,0	22,0
12	4380	350		263	175	8	0,5*0,4	15	78,0	22,0
13	660	66		1300	500	8	0,5*0,4	20	78,0	22,0

N = 1, F = 1, A = 200, Sf^x SO, NO₂ S0₂, NN₃ = 0,5 PDK
Nazorat savollari
1. Changlar necha guruhga bo‘linadi?
2. Aerozol deganda nimani tushunasiz?
3. PDK deganda nimani tushunasiz va uning mohiyati nimalardan iborat?
4. Havoni changdan tozalashdan asosiy maqsad nimalardan iborat?
5. Chang cho‘ktirish kameralaridan foydalanganda nimalarga e’tibor berish kerak?
5. Absorberning ishlash printsipini tushuntiring.
6. Absorberlardan qaysi sohalarda qo‘llash mumkin?


4 – amaliy mashg‘ulot


Mavzu: Suv tozalash inshootlari kompleksining ish samaradorligini hisoblash

Mashg‘ulotning maqsadi. Kanalizatsiyalashgan aholi punktlaridan chiqadigan sanoat va kundalik turmush oqova suvlarini tozalashda turli xil suv tozalash qurilmalari ishlatiladi. Mashg‘ulot davomida talabalarga ularning ish samaradorligi o‘rgatiladi.

Nazariy qism
Mashg‘ulotning maqsadi. Industrializatsiya va demografik rivojlanish jarayonlari jadaл davom etayotgan hozirgi davrda xalq xo‘jaligining barcha sohalarida suv iste’molining hajmi va, shunga mos ravishda, Oqova suvlar hajmi ham tobora ko‘payib bormoqda. Talabalarga ifloslangan bunday suvlarni tozalash usullari to‘g‘risida tushuncha berish dars mashg‘ulotining maqsadi hisoblanadi.
Oqova suvlarning turlari va ularni tozalash tartibi. Oqova suvlarning quyidagi turlari mavjud:
1) qishloq xo‘jalik yerlaridan zovurlar orqali chiqadigan sizot suvlar;
2) sanoat korxonalaridan chiqadigan oqova suvlar;
3) turar joylardan chiqadigan kommunal xo‘jalik oqova suvlari.
Qishloq xo‘jalik yerlaridan chiqadigan zovur suvlari tarkibida qishloq xo‘jaligida ishlatilgan zaharli kimyoviy moddalar va mineral o‘g‘itlarni saqlaydi. Bu oqova suvlar zovurlar orqali ochiq suv havzalariga tashlanadi.
Sanoat oqova suvlari ikki yoki uch pog‘onada tozalanib, tabiiy suv havzalari yoki maxsus havzalarga tashlanadi. Bu Oqova suvlar birinchi pog‘onada mexanik tozalanadi (cho‘ktirish, filtrlash, qum ushlagichlar va h.k), ikkinchi pog‘onada fizik-kimyoviy (flotatsiya, ekstraktsiya, sorbtsiya, koagulyatsiya) va uchinchi pog‘onada biologik tozalashdan o‘tkazilib, ochiq suv havzasiga tashlanadi (12- rasm).

С₁ С₂ С₁<sup>`</sup> С<sub>2</sub>` С₁`` С<sub>2</sub>``

1 2 3 4 5
12- rasm. Sanoat oqova suvlarini tozalashning sodda sxemasi
1- sanoat korxonasi, 2 – tindirgich, 3 – flotator, 4 – aerotenk, 5 – ochiq suv havzasi

Bu yerda:

С₁ - oqova suvdagi aralashmaning boshlang‘ich konsentratsiyasi
С₂ - aralashmaning oqova suv tozalangandan keyingi konsentratsiyasi
С₁<sup>`</sup>- oqova suvdagi aralashmaning flotatorgacha bo‘lgan konsentratsiyasi,
С<sub>2</sub> = С<sub>1</sub>`
С₂`- oqova suvdagi aralashmaning flotatordan keyingi konsentratsiyasi
С₁``- oqova suvdagi aralashmaning aerotenkkacha bo‘lgan konsentratsiyasi
С<sub>2</sub> = С<sub>1</sub>``
С₂``- aralashmaning oqova suvdagi oxirgi konsentratsiyasi = suv havzasining
ПДК si
Kommunal xo‘jalik suvlari aholi punktlaridan chiqadigan oqova suvlarni tozalash uchun qurilgan inshootlarga o‘z oqimi bilan yetib boradi. Agar o‘zi oqib borish imkoniyati bo‘lmasa, undа maxsus suv haydagich nasoslar stantsiyasi (KNS) quriladi va nasoslar yordamida uzatiladi. Kommunal xo‘jalik suvlarining tarkibini aniqlash uchun ulardan namunalar olib, tahlil qilish kerak. Bu suvlarning kimyoviy tarkibi organik moddalarni ko‘proq saqlaydi. Muhiti pH = 7,2-7,6 atrofida bo‘lgan oqova turib qolsa ayniy boshlaydi. Oqova suvlarga baho berish uchun suvning muallaq moddalari oksidlanishi va kislorodga biokimyoviy ehtiyoji (БПК), xloridlar, ammoniy va boshqa nitratlarni saqlash darajasiga e’tibor berish kerak. Bulardan tashqari, bu suvlar o‘z tarkibida turli bakteriyalar va viruslar, shuningdek gelmintlarning tuxumini saqlagani uchun turli xil yuqumli kasalliklar tarqalish xavfini tug‘diradi.