Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish: organizm va muhit

Er sayyorasi ekotizimlarining birlamchi biologik mahsuldorligi

Ekotizimlarning turlari	Maydoni 10^6 km^2	Sof birlamchi mahsulot, g/m^2		Umumiy sof mahsulot, 10^9 t/yil
		o‘zgarib turishi	o‘rtacha
Nam tropik o‘rmonlar	17	1000-3500	2200	37,4
Tropik mavsumiy o‘rmonlar	7,5	1000-2500	1600	12,0
Mo‘‘tadil mintaqaning doimyashil o‘rmonlari	5,0	600-2500	1300	6,5
Mo‘‘tadil mintaqaning xazonrezgi o‘rmonlari	7,0	600-2500	1200	8,4
Boreal (shimoliy) o‘rmonlar (tayga)	12,0	400-2000	800	9,6
O‘rmon-butazor uyushmalari	8,5	250-1200	700	6,0
Savannalar	15,0	200-2000	900	13,5
Mo‘‘tadil mintaqaning o‘tloqi dashtlari	9,0	200-1500	600	5,4
Tundra va baland tog‘lar	8,0	10-400	140	1,1
CHo‘llar va chala cho‘llar	18,0	10-250	90	1,6
Sahro-biyobonlar, qoyalar, qumloqlar	24,0	0-10	3	0,07
Madaniy erlar (dalalar, bog‘lar)	17,0	100-3500	650	9,1
Botqoq, suvli-botqoq erlar	2,0	800-3500	2000	4,0
Ko‘l va daryolar	2,0	100-1500	250	0,5
Materik ekotizimlari, jami:	149,0	0-3500	773	115
Ochiq okean	332,0	2-400	125	41,5
Apvelling (chuqur okean suvlarining yuzaga ko‘tarilish) zonalari	0,4	400-1000	500	0,2
Materik sayozligi (kontinental shelf)	26,6	200-600	360	9,6
Suv o‘tlari va riflar	0,6	500-4000	250	1,6
Daryo deltalari (estuariy)	1,4	200-3500	1500	2,1
Dengiz ekotizimlari, jami:	361,0	2-4000	152	55
Biosferaning o‘rtacha va umumiy mahsuldorligi	510,0	0-4000	333	170

tadrijiy rivojlanishi va ekotizimlar gomeostazini ta’minlaydi. O‘simliklar va hayvonot dunyosi, o‘z navbatida, kuchli tabiiy tarkibiy qismlar sifatida atrof-muhitga ta’sir ko‘rsatishi va muayyan mikro-muhit (mikroiqlim) yaratib, «uni o‘zi uchun qayta tuzishi» mumkin. Bu shundan dalolat beradiki, tirik tabiat tabiiy landshaftlarning yaxlit energetik maydonida mavjud bo‘ladi. Buni quruqlik va okean-
larda sof birlamchi mahsulotning taqsimlanishi ham tasdiqlaydi (1-ilova).
1-ilovadan ko‘rinib turibdiki, turli xil ekotizimlarning mah-suldorligi bir xil emas va ular har xil o‘lchamli (kattalikdagi) may-donlarni (hududlarni) egallagan. Mahsuldorlik o‘rtasidagi tafovut-lar iqlimiy zonallik, yashash muhiti (quruqlik yoki okean) tabiati va lokal (mahalliy) ekologik omillar ta’siri bilan bog‘liq. Ular haqi-dagi ma’lumotlar biosferaning biomli yondashuv deb atalgan tamo-yilga muvofiq tasniflangan xorologik birligi sifatida tabiiy eko-tizimlar tavsifida keltirilgan.
YU. Odum fikricha (1986), biom – «o‘simliklarning qandaydir aso-siy turi yoki landshaftning boshqa bir o‘ziga xos xususiyati bilan tav-siflanadigan yirik mintaqaviy yoki subkontinental (materik bir qismini egallagan) biotizim». Demak, biom – birorta tabiat-iqlim mintaqasida joylashgan biogeotsenozlar (ekotizimlar) majmui.
YU. Odum mazkur nuqtai nazarga asoslanib, biosferadagi tabiiy ekotizimlarning quyidagi tasnifini taklif qilgan (2-ilova):
I. Quruqlik (er usti) biomlari:

• 
  tundra;
  
• 
  boreal (shimoliy) ignabargli o‘rmon;
  
• 
  mo‘‘tadil mintaqaning bargi to‘kiladigan (xazonrezgi) o‘rmoni;
  
• 
  mo‘‘tadil mintaqa dashti;
  
• 
  tropik dasht va savannalar;
  
• 
  chaparal;
  
• 
  cho‘l (o‘t-o‘lanli va butali cho‘l);
  
• 
  chala doimyashil tropik o‘rmon;
  
• 
  doimyashil tropik yomg‘irli o‘rmon.
  

II. CHuchuk suv ekotizimlarining turlari:

• 
  sokin, oqmaydigan chuchuk suv ekotizimlari;
  
• 
  toshqin, oqadigan chuchuk suv ekotizimlari;
  
• 
  botqoqlangan chuchuk suv ekotizimlari;
  

III. Dengiz ekotizimlarining turlari:

• 
  ochiq okean ekotizimi (plankton, nekton va pleystonlarning yashash muhiti);
  
• 
  materik sayozligi (yoki qirg‘oq bo‘yi suvlari) ekotizimi (okean-ning qirg‘oq bo‘yidagi chuqurligi 200 m gacha bo‘lgan sayoz qismi);
  
• 
  appelling joylar ekotizimi (chuqurlikdagi biogen moddalarga boy suvlar yuqoriga ko‘tariladigan, baliqqa mo‘l suvli joylar);
  
• 
  estuariy ekotizimlar (daryoning dengizga cho‘zilgan, shoxobchali quyilish joyi; qirg‘oq bo‘yi ko‘rfazlari; bo‘g‘ozlar va sh.k.).
  

Demak, biomlar – chegaralari mintaqaviy ko‘lamli landshaftlar che-garasiga to‘g‘ri keladigan ekotizimdir. Biomlar ham landshaftlarga o‘xshash tarkibiy qismlardan iborat, biroq uning eng muhim tarkibiy qismi biota hisoblanadi. SHunday ekan, asosiy e’tibor moddalar-ning biokimyoviy aylanishi va organik moddalarning hosil bo‘lish jarayonlariga qaratilishi lozim.


Қуруқлик биомлари (экотизимлари)

Barqaror ekotizim tirik organizmlar va atrof-muhit o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik-ning (munosabatlarning) muvozanatlashgan holati bilan tavsiflanadi. Barqaror ekotizimlarning umumiy gomeo-stazi uning tashqi ta’sirlarga qarshi turish va bardosh berish qobi-liyatini ifodalaydi va ta’minlaydi. Bunga ekotizimlarning iqlim omiliga tolerantligi, boshqacha aytganda, iqlimiy klimaks yaqqol mi-sol bo‘ladi.

Iqlimiy klimaks – uyushmaning (ekotizimning) umumiy iqlim sharoitlari bilan muvozanatlashgan barqaror holatini ifodalaydi va muayyan iqlim sharoitida ekotizimda kechadigan uzoq muddatli suk-
sessiya jarayonlarining natijasi hisoblanadi.
Ma’lumki, Er sayyorasiga, eng avvalo, iqlimiy zonallik, shunga mu-vofiq, quruqlik ekotizimlari zonalligi xos bo‘lib, klimaks bosqichi tegishli mintaqadagi iqlim shart-sharoitlari bilan belgilanadi. SHuningdek, Er sayyorasi miqyosida iqlimning yotiq (gorizontal) zo-nalligidan tashqari tik (vertikal) yoki balandlik, ya’ni tog‘ tizimla-ridagi zonallik ham kuzatiladi (6.4-rasm).
Tog‘ tizmalari etagidagi iqlim tegishli umumgeografik zonallik-ka mos (to‘g‘ri) keladi, tog‘ tepasiga ko‘tarilgan sari esa xuddi janub-dan shimolga yurishda ro‘y beradigan kabi mintaqalar almashinuvi sodir bo‘ladi.

Demak, quruqlik biomlari (ekotizimlari) mohiyatan ekologiya fa-nining ob’ekti hisoblanadi, lekin ular muayyan makondagi, ya’ni ta-biat mintaqalaridagi turli ko‘lamli geografik qonuniyatlar asosida vujudga kelishi sababli geografiya fanining ham ob’ekti hisobla-nadi. Boshqacha aytganda, quruqlik biomlari (ekotizimlari) ma’lum geografik hududda tarkib topadi, shakllanadi va rivojlanish bos-qichlarini o‘taydi. SHu nuqtai nazardan ekotizimlarni «geoekologik tizim» sifatida ham ta’riflash mumkin.

Quyida quruqlikdagi (er ustidagi) asosiy biomlar, ya’ni geoekolo-gik tizimlar tavsifini qisqacha keltiramiz.
Tundra sovuq iqlim sharoiti bilan tavsiflanadi: o‘simliklar-
ning vegetatsiya davri atigi 2-2,5 oy davom qiladi, yillik yog‘in miq-
dori juda kam (200-300 mm), kuchli shamollar esadi, hatto yozda tungi harorat 0⁰ S dan past bo‘ladi, shuningdek yozda bir necha 10 sm chuqurlik-da abadiy muzloq boshlanadi, qishda esa yozda erigan qatlam to‘liq yax-lab qoladi. Tundra – moxlar va lishayniklar o‘lkasi, bu erda daraxt-lar o‘smaydi, biroq butasimon ko‘p yillik o‘simliklar (masalan, brus-nika, veronika, chernika, pakana qayin va sh.k.) o‘sadi. Tundra ekoti-zimlarining mahsuldorligi nisbatan past, biroq okean bilan birga-likda ko‘chmanchi qushlar (ko‘klamda shimol tomonga, kuzda janubga uchib o‘tadigan qushlar), hasharotlar, shimol bug‘ulari, ayiqlar, bo‘ri-lar va boshqa jonivorlarni boqish imkoniyatiga ega.