Elektrotexnika materiallari

Mis ishlab chiqarish.
Homaki misni mahsus konvertorlarda suyuq shteyndan 
havo haydash yuli bilan olish usuli mavjud. Konvertorga shteynni quyishdan avval 
konvertor shunday holga keltiriladiki, uning ogzidan shteyn quyilganda u havo 
28
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 35-bet 

---

36 
a) b) 
1.33-rasm.Mis rudalari 
xaydadigan furma teshiklaridan oqib ketmasligi kerak. Keyin esa uning ogzidan 
avvalo suyuq shteyn, uning yuzasiga esa flyus (qumtuprok) solinadi, sungra 0,8-
1,2 at bosimdagi havo trubadan furma orqali xaydalib konvertor ish xolatiga 
keltiriladi. Shu vaqtdan ish jarayoni boshlanadi. Shteynning zichligi misnikidan 
kichik bulganligi uchun ish davomida bir necha bor tuldirilib turish bilan konvertor 
sigimidan tо‘la foydalaniladi. 
Konvertorda о‘tadigan jarayonni 2 ta bosqichga bо‘lish mumkin. 
1) Bu bosqichda temir (II)-sulfid oksidlanadi va hosil bulgan temir (II)-oksid 
qumtuprok bilan birikib shlak hosil qiladi.
29
2FeS+3O
2
=2FeO+2SO
2
↑
+Q 
2) Bu davrda konvertorda qolgan Cu
2
S havo kislorodi bilan reaksiyaga 
kirishishi uchun qulay sharoit tugiladi. 
2Cu
2
S+3O
2
=2Cu
2
O+2SO
2
↑
+Q kkal (kj) 
Hosil bо‘lgan Cu
2
O qolgan Cu
2
S bilan reaksiyaga kirishib misni qaytaradi. 
Cu
2
S+2Cu
2
O =6Cu+2SO
2
↑
-Q kkal (kj) 
a) b) c) 
1.34-rasm. Misdan tayyorlangan maxsulotlar 
29
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 24-bet. 

---

37 
Bu jarayon 15-20 soat davom etadi va maxsulot konvertorning og‘zidan 
chiqariladi. Homaki misning 98,5-99,5 foizi mis, qolgani qо‘shimcha metallar (Fe, 
Ni, Pb, va boshqalardan iborat bо‘ladi) (1.34-rasm). Xomaki misdan quyma 
plitalar olinadi. Undan texnika maqsadlari uchun foydalanib bо‘lmaydi, chunki 
uning tarkibida 0,05-1,5% gacha qо‘shimchalar bо‘lganligi uchun bunday misning 
mexanikaviy va fizikaviy hossalari yomon bо‘ladi. Bunday mislarni texnikada 
ishlatish uchun, qо‘yidagi 2 usulda tozalanadi. a) termik usul: b) elektrolez yuli 
bilan. 
a) 
Homaki misni termik usulda tozalash
: 
Homaki mis tarkibida juda oz miqdorda nodir metallar – oltin, kumush bо‘lsa, 
olinadigan metaldagi bekorchi qо‘shimchalar miqdoriga u qadar katta talab 
qо‘yilmasa, bu usuldan foydalaniladi. Bu protsess katta sig‘imli (250T gacha) 
mazut yoki kukun yokilgi yokiladigan alangali pechlarda olib boriladi.Pechga 
solingan xomaki mis tо‘la suyuklangach, 20-30 mm diametrli temir trubalari orkali 
metalga 1-2 at bosimda havo haydaladi. Havo kislorodi qо‘shimchalarni va kisman 
misni ham oksidlaydi.
30
Hosil bо‘lgan oksidlarning bir qismi (Sb
2
O
3
, PbO, ZnO, SO
2
) pech gazlari 
bilan atmosferaga chiqib ketsa, boshqalari (Fe
2
O
3
, Al
2
O
3
, SiO
2
) shlakka о‘tadi. 
Oltin va kumush esa metallda suyuqlangan bо‘ladi. Hosil bо‘lgan mis oksidlari 
suyuq metallda va shlakda eriydi. Shuning uchun ham misni qaytarishdan avval 
metall yuzasidagi shlak sо‘rib olinib, qayta ishlash uchun konvertorga uzatiladi. 
Metall oksidlanmasligi uchun uning yuzasiga pista kо‘mir kukuni sepiladi. Sо‘ngra 
misni qaytarish va undagi erigan gazlardan kutilish uchun metall diametri 250-350 
mm, uzunligi 7-10 m keladigan hо‘l tayoqlar bilan aralashtirilib turiladi. Bu 
operatsiya misning tо‘laroq kaytarilishiga imkon beradi. Bu protsessni qо‘yidagi 
tenglamalar bilan ifodalash mumkin: 
Cu
2
O+C→2Cu+CO; Cu
2
O+CO→2Cu+CO
2
; Cu
2
O+H
2
→2Cu+H
2
O 
Misni qaytarish plastik mis olinguncha davom ettiriladi, sо‘ngra undan 
qо‘ymalar olinadi yoki elektrolez usulida yanada tozalash uchun zarur bо‘lgan 
30
Bijay_Kumar Sharma., Electrical and Electronic Materials Science./ - OpenStaxCNX,/ Indiya – 2014, 15-bet. 

---

38 
anod plitalar olinadi. Bu usulda olingan misda qо‘shimchalar miqdori 0,3-0,5% 
dan ortmaydi.
b) 
homaki misni elektrolez yо‘li bilan tozalash
. 
Homaki misni elektrolez yо‘li bilan tozalash usulidan yukori sifatli mis 
olishda va undan nodir metallarni (oltin, kumush va boshqalar) ajratib olishda 
foydalaniladi. Bu protsess maxsus elektrolit qо‘yilgan qо‘rg‘oshin list yoki 
plastmassa bilan futerovkalangan (yogoch yoki beton) vannalarda olib boriladi. 
Mis kuporosining suvdagi 12-15% li eritmasi (CuSO
4
·5H
2
O) ga10-15% li sulfat 
kislota (H
2
SO
4
) aralashmasi qо‘shib elektrolit tayyorlanadi. Elektrolitli vannaga bir 
necha anodiy va katodiy plastinkalar ketma-ket tushiriladi. Anod sifatida о‘lchamli 
1x1 m, qalinligi 40-50 mm li homaki mis plastinkalardan, katod sifatida esa 0,5-0,7 
mm qalinlikdagi elektrolitik misdan foydalaniladi. 
31