Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №5(79) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №5 (79)

227 
 
birləşdirir. Bu cəhd iqtisadi siyasətin müfəffəq planlaş-dırılması və iqtisadi proqnozları yaxşılaşdır-
maq üçündür. Ekonometrikada İqtisadi nəzəriyyə riyazi münasibətlər şəklində ifadə edilir, sonra isə 
emprik – statistik metodlar yoxlanılır [5].
 
Riyazi iqtisadiyyatda olduğu kimi, ekonometrika da ekonometristlərin məşğul olduğu predmet 
oblastı  olub,  emprik  verilənlərin  statistik  metodlarla  öyrənilməsi  ilə  bağlıdır:  bunun  məqsədi  -  
İqtisadi  nəzəriyyə  tərəfindən  təklif  edilən  münasibətlərin  qiymətləndirilməsi  və  hipotezlərin 
yoxlanılmasındadır.  Bu  zaman  Riyazi  iqtisadiyyat  iqtisadi  analizin  yalnız  nəzəri  aspektləri  ilə 
məşğul  olduğu  kimi,  ekonometrika  da  artıq  aşkar  riyazi  münasibətlər    şəklində    təsvir  olunmuş 
nəzəriyyənin [falsify] düzgünlüyünün yoxlanılması ilə məşğul olur
. 
Lakin elmin bu iki oblastı tez-
tez kəsişir. Bu kəsişmədə intellektual mülahizələr,  intellektual biliklər mühüm rol oynayır. 
Məsələnin  qoyuluşu.  Məlumdur  ki,  iqtisadiyyatın  inkişafı  həmişə  risklərlə  müşayət  olunur. 
Ona  görə  də  ekonometrika  xətaları  və  sapmaları  azaltmaq  üçün  bütün  faktorları  nəzərə  almaqla 
hesabat aparmağa, iqtisadi fəaliyyətin müvəffəqiyyətini təmin edən ən səmərəli metodlar seçməyə 
imkan  yaradır.  Bu  elm  dövlətin  və  müəssisələrin  iqtisadi  cəhətdən  dayanıqlı  inkişafını  təmin 
etməyə,  etibarlı  və  əsaslandırılmış  idari  qərarların  qəbuluna  kömək  göstərir.  Qarşıya  qoyulmuş 
məqsədlərə nail olmağa kömək edən idari qərarların düzgün variantını seçmək yalnız ekonometrik 
hesablamalar  vasitəsilə  mümkün  olur.  Bundan  başqa,  ekonometrik  hesablamalar  iqtisadi 
konyunkturanı nəzərə almaqla iqtisadi durumu proqnozlaşdırmağa imkan yaradır. 
Ekonometrik hesablamaların aparılması, metodlar və alınan proqnozlar bu və ya digər nəzəri 
və praktiki konsepsiyaların seçiminin doğruluğunun sübutu üçün böyük önəm daşıyır [3]. 
Qarşıdakı  vəzifənin  qoyuluşundan  asılı  olaraq  ekonometrik  hesablamaları  mütəmadi 
yoxlamaqla  müntəzəm  aparmaq,  hədəfləri  müəyyən  eləmək,  alternativ  tədbirlər  görmək, 
ekonometrik proqnoz və modellər hazırlamaq üçün məlumatlar toplamaq, xərcləri nəzərdə tutulan 
nəticələrlə müqayisə etmək, təkmilləşdirilmiş yeni modellər aşkarlamaq lazımdır.   
Ekonometrik  tədqiqatlarda  entropiyanın  nəzərə  alınması  gözlənilməz  vəziyyətlərin 
müəyyənləşdirilməsinə və onların son səmərəliliyə təsirini qiymətləndirməyə əsas yaradır [1].  
Bu  məsələlərin  həlli  uyğun  misallara,  alqoritmlərə,  göstəricilərə  əsaslanır,  beləki,  onların 
tətbiqi qarşılıqlı əlaqələrin statistik öyrənilməsi haqda danışmağa əsas verir. 
Yuxarıda söylədiklərimizi ekonometrik misallarla izah edək.  
Məsələ 1. 
Azərbaycan  Respublikasının  7  ərazisi  üzrə  2015-ci  il  üçün  2  əlamətə  görə  aşağıdakı 
göstəricilər məlumdur. Cədvəl 1. 
                                                                                                                             Cədvəl 1 
Rayon 
Ümumi  gəlirdən  ərzaqın  alınması  üçün 
sərf olunan pul, %, у 
Bir işçinin günlük qazancı, х, 
man 
Bakı 
69,8 
44,1 
Sumqayıt 
63 
58 
Şamaxı 
60,9 
55,7 
Gəncə 
57,7 
60,8 
Naxçıvan 
56 
57,8 
Mingəçevir 
55,8 
46,2 
Qəbələ 
50,3 
53,7 
 
Tələb olunur: 
1.  Y-in  x-dən  asılılığının  xarakteristikası  üçün  aşağıdakı  funksiyaların  parametrlərini 
hesablayın: 
а)  xətti;        b)  qüvvət  üstlü  (həmçinin  fikirləşmək  olar  ki,  verilmiş  modeli  əvvəlcədən  necə 
xəttiləşdirməli). 
2.  Hər  bir  modeli  approksimasiyanın  orta  xətti 
A
  və  F-Fişer  kriteriyası  vasiəsilə 
qiymətləndirməli. 
Məsələnin həlli. 

---

228 
 
1a. y=a+b*x xətti reqressiyasında a və b parametrlərini hesablayaq. Normal tənliklər sistemini 
a və b –yə nəzərən həll edək: 








 

 
yx
x
b
x
a
y
x
b
a
n
2
*
. 
İlkin verilənlərə görə hesablayaq: 
2
2
,
,
,
,
.
y
x
yx
x
y
    
 
Cədvəl 2. 
 
Y 
X 
Yx 
x
2 
y
2 
x
y
 
x
y
y

 
A
i 
1 
69,8 
44,1 
3078,18 
1944,81 
4872,04  62,411 
7,4 
10,6 
2 
62,7 
58 
3636,6 
3364 
3931,29  57,546 
5,2 
8,3 
3 
60,9 
55,7 
3392,13 
3102,49 
3708,81  58,551 
2,5 
4,1 
4 
57,7 
60,8 
3508,16 
3696,64 
3329,29  56,566 
1,1 
1,9 
5 
56 
57,8 
3236,8 
3340,84 
3136 
57,616 
-1,6 
2,9 
6 
55,8 
46,2 
2577,96 
2134,44 
3113,64  61,676 
-5,9 
10,6 
7 
50,3 
53,7 
2701,11 
2883,69 
2530,09  89,051 
-8,8 
17,4 
Yekun 
413,2  376,3  22130,94  20466,91  24621,16 
- 
- 
55,8 
Orta qiymət  59,03  53,76  3161,56 
2923,84 
3517,31 
 
- 
7,97 

 
5,72 
5,81 
 

2 
32,77  33,70 
 
2
x
y x
y x
b

  

; 
2
2
2
x
x
x



; 
2
2
2
y
y y



 
2
2923,84 2890,14 33, 7
x




; 
2
5,81
x


 
2
3517,31 3484,54
32, 77
y




; 
2
5, 72
y


 
b=
2
3161, 56
59, 03 53, 76
11,89
0, 35
5,81
33, 7




 
 
a
y b x
  
 
a
=59,03- (-0, 35)

53,76=77,846. 
Reqressiya tənliyi:  
   
 
                 
x
y =77,846-0,35

x.  
Orta günlük əmək haqqının 1 manat artırılması ərzaq məhsullarının alınmasına çəkilən xərci 
orta hesabla  0,35%-aşağı salır [2].  
Cüt korrelyasiyanın xətti əmsalını hesablayaq: 
                                              
x
xy
y
r
b



 ,   
xy
r
= 
5,81
0, 35
5, 72


=-0,357. 
Əlaqə sadə tərs formadadır [3]. 
Determinasiya əmsalını hesablayaq: 
xy
r
2
 =(-0,35)
2
 =0,127. 
12,7%  nəticə  variasiyası  x  faktorunun  variasiyası  ilə  izah  olunur.  X-in  faktiki  qiymətini 
reqressiya tənliyində yerinə yazsaq, 
x
y -in nəzəri (hesabi) qiymətlərini alarıq.  
 
A
-approksimasiyanın orta səhv kəmiyyətini tapaq: 
A
=
1
i
n
A

,         
A
=
55,8 100%
7, 97
7


 %. 
Hesablanmış orta qiymət faktiki qiymətdən 7,97% meyl edir. 
F- kriteriyasını hesablayaq: 
)
2
(
1
2
2




n
r
r
F
, F= 
0,127
5
0, 7
1 0,127
 

. 
Alınmış qiymət asılılığın təsadüfi təbiəti və tənliyin parametrlərinin statistik əhəmiyyətsizliyi 

---