Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Ycno orada, s.65.
Sitat götürülüb; В.А.Канкс. Основные философские направлсиия и концепции науки. Итоги XX столетия. М.. «Логос». 2000, с. 15. 196 intuisiya ilə bağlıdır. Beləliklə, Berqson yaradıcılığın və ümumiyyətlə mədəniyyətin elitar (seçilmiş) konsepsiyası fikrinə gəlib çıxır. Berqsonun fikirləri eyni zamanda praqmatizmə, personaliz- mə, ekzistensializmə, tarixin fəlsəfəsinə də təsir göstərmişdi.
Ekzistensializm (və yaxud «mövcudluq fəlsəfəsi») XX əsrin 20-ci illərində meydana gəlib. Bu təlimin baniləri böyük alman fılosoflan Martin Haydegger (1889-1976) və Kari Yaspers (1883-1969) olmuşlar. Doğrudur, onlann heç biri yalnız ekzi- stensial fəlsəfə sahəsində çalışmamışlar. Haydeggeri xüsusən ömrünün sonlannda daha çox fəlsəfi antropologiya və herme- nevtika məşğul etmişdi. Yaspers isə politologiya, fəlsəfə, tarix, hüquq, fəlsəfə tarixinə çox fikir vermişdi. Fransada eksiztensializmin görkəmli təmsilçiləri J.P.Sartr (1905-1980), A.Kamyü (1913-1960) və Q.Marsel (1889-1973) olmuşlar. Ekzistensializmə görə mövcudluğu anlayışlarla ifadə etmək, ağılla dərk etmək mümkün deyil. Ağılla dərk edilən hər şey obyektdir (əşyadır), subyekt kimi şüur isə obyektə qarşı durur. Ekzistensializm müasir sivilizasiyada baş verən böhranı ağılın və insanlığın böhranı ilə eyniləşdirməyə meyl göstərir və bu böhranı «dünyanın fəlakəti», «sivilizasiyanın süqutu» kimi izah edir. İnsan onun nəzarətindən çıxmış hadisələr selinə, ir- rasional aləmə atılıb. Ekzistensialistlərə görə insan öz iradəsinin əksinə olaraq ona yad olan mühitə düşüb. İztirab, əzab- əziyyət bütün formalarda həyatın əsas hissəsini təşkil edir. Qorxu bu fəlsəfənin təməl anlayışlarından biridir. Dünya ona görə qorxuludur ki, o gücsüz və ağlasığmazdır. Bununla yanaşı həyat hətta absurd vəziyyətində də qiymətlidir, insan üçün ona tay heç nə yoxdur. Lakin bu həyat həmişə ölüm ilə həmsərhəddir.
indi də böyük ekzistensialistlərin bəzilərinin əsas fikirləri haqqında qısa məlumat verək. K.Yaspersin fəlsəfəsini «kommunikativ ekzistensializm» adlandırırlar. Bütün ictimai-tarixi reallığı o, kommunikasiya (rabitə) prosesi kimi başa düşürdü. Hər bir həqiqət kommunikativ həqiqət kimi şərh edilir. Yaspers ekzistensiya haqqında demişdi: «Mən, ekzistensiya kimi özüm özümə rabitəyəm. Mən sadəcə olaraq varlıq kimi deyil, özünə münasibətdə olan, elə buna görə də özünün trans- sendensiyasına münasibətdə olan varlıq kimi mövcudam. Lakin mən yalnız başqasının daxil ola bilmədiyi varlıqda yaşamıram, həm də əlaqəyə girə biləcəyim başqa ekzistensiyalar ilə münasibətdə yaşayıram». Yaspersə görə bizi bilikdən kənara çıxaran iki sərhəd var: transsendensiya və ekzistensiya sərhədləri. Biz «sərhəd situasiyası» ilə toqquşan vaxt həmin iki sərhəddə yanaşırıq. Bizim şəxsi həyatımızda həmin sərhədlər əzab çəkmək, günah, ölüm və s. situasiyalar ola bilər; elmi təfəkkürdə isə sərhəd situasiy- alan paradoks və antinomiyalar ilə təmsil olunur. Elə buna görə də filosof paradokslar ilə qarşılaşmamaq üçün alim olmalıdır. Belə təcrübə bizə göstərir ki, bizim empirik «Mən»ə əsaslanan biliyimiz və hər cür «dünyəvi mövcudluğumuz» etibarsızdır. Əzab-əziyyət, günah və ölüm bizə öz ekzistensiyamızı, bizdə olan «Mən»in qərar qəbul etmək qabiliyyətini açır. Elə buna görə də «Mən» elmi idrak üçün tükənməz olur. Ona görə yox ki, «Mən» təsvir edilmək üçün olduqca mürəkkəbdir, ona görə ki, «Mən»in öz-özü ilə nə isə etməsi üçün müəyyən hədd yoxdur. «Transsendensiya» elmin ideal kimi qəbul etdiyi vəhdətə çata bilməkdə aciz olduğu üçün bizə açılır. Elm təmiz elmi metodlar vasitəsilə spesifik situasiyaları öyrənməklə məhdudlaşır və, Yaspersə görə, heç vaxt bütövün dərk edilməsinə gətirib çıxarmır.
Dekartın, Hegelin, Husserlin fenomenologiyası- nm, Haydeggerin ekzistensializminin sintezi əsasında orijinal
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|