Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Ал-Фараби. Естественно-научные тракта гы, с.407
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Ал-Фараби. Естественно-научные тракта гы, с.407.
'^Yenə orada, s.241. '^Yeno orada, s.242. 37 tərəfindən formülə edildi. Nyüton qanunlannm nəticələri öz növbəsində cismin yavaş hərəkəti üçün xüsusi hal kimi fəaliyyət göstərir. Eynşteynin nisbiyyət nəzəriyyəsi Nyüton qanunlarını da əhatə edir. Xüsusi nisbiyyət nəzəriyyəsi müəyyənləşdirdi ki, maddi obyektlərin vakumda işığın sürətinə yaxın sürətlə hərəkəti zamanı hərəkətdə olan cismin kütləsi, ölçusu, vaxt axını onun sükunətdə olduğu vaxtdan hesablanan sayma sisteminə nisbətən başlanan hərəkət sürətindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. İşığın sürəti artırıla bilməz. Bütün fiziki proseslər üçün işığın sürəti sonu olmayan sürətdir. Hərəkətdə olan cismə işıq sürəti vermək üçün sonsuz miqdarda enerji tələb olunardı, bu isə fiziki cəhətdən mümkün deyil, deməli, cisim heç vaxt bu sürətə çata bilməz.
Biz hərəkət haqqında danışarkən baş verən hər bir dəyişikliyi nəzərdə tuturuq. Burada dəyişikliyin daxili, zəruri və əsas münasibətləri, tərəfləri, əlaqələri açılmır. Hegel hərəkət anlayışını daha da dərinləşdirdi, onun ümumi qanunauyğunluqlannı açdı və bununla da hərəkəti inkişaf prosesi kimi əsaslandırdı. Hərəkət özünün nisbi konkret formalannda təzahür edir. Lakin hərəkət zəruri olaraq öz əksini, yəni sükunəti irəli sürür. Bir sıra böyük filosoflar sükunəti ümumiyyətlə inkar edirlər. Məsələn, əl-Fərabi yazırdı: «Göyün heç bir hissəsində mütləq sükunət yoxdur. Onların hamısı hərəkət edir».^^ «Bəzi göy cisimlərinin hərəkəti nə isə meydana gətirir, başqalarının hərəkəti isə buna mane olur; belə halda həm bu, həm də o biri tərəfin qarşılıqlı təsiri toqquşmaya gətirir və nə isə yeni bir şey meydana gəlİD>.^^ Əl-Fərabi daha sonra deyirdi: «Hərəkətin öz-özünə yox olması fikri cəfəngiyatdır, çünki onun yox edilməsi üçün hansısa (xarici) səbəbin mövcud olması lazımdır. Deməli, əgər bir hərəkət dayanırsa, onun ardınca başqa hərəkət meydana gəl ir». ^*Yenə orada, s.297-298. ^’Yenə orada, s.301. ^*Yenə orada, s.304. 38 Sükunət haqqında başqa fikirlər də var. Bəziləri hesab edir ki, sükunət hərəkətin xüsusi formasıdır; hərəkət və sükunət iki bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan və qarşılıqlı tamamlanan əksliklərdir. Əgər sükunət hərəkətin əksidirsə, hərəkət isə ümumidirsə - deməli sükunət də ümumidir. Daha bir fikir: sükunət hərəkətin xüsusi halı, məqamıdır; sükunət və hərəkət əksliklərin vəhdətini yaradırlar; lakin sükunət nisbi, hərəkət isə mütləqdir. Başqa bir fikir: hərəkət nisbidir, çünki konkret sistemlərin konkret dəyişməsi vasitəsi ilə həyata keçirilir, konkret şəraitdə baş verir, hər hansı konkret bir şeyə nisbətən qeyd edilir. Mütləq və nisbi anlayışlar yalnız bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olarkən məna kəsb edir. Q.Qaliley kəşf etdi ki, əgər hərəkət bərabərölçülü və düzxətlidirsə, onda belə hərəkət vəziyyətinin səbəbini axtarmaq zərurəti heç də sükunət vəziyyətinin səbəbini axtarmaqdan artıq deyil. Həm bərabərölçülü düzxətli hərəkət, həm də sükunət öz sabitliyini o vaxta qədər saxlayır ki, bunu poza bilən nəsə baş verir. Beləliklə, əsas problem sükunət vəziyyətindən hərəkət vəziyyətinə keçid və yaxud daha ümumi mənada hər hansı sürətin dəyişməsi problemidir. «Fəlsəfənin başlanğıcları» əsərində Dekart inersiya prinsipini «təbiətin birinci qanunu» kimi qiymətləndirir. Bu qanunda deyilir ki, «hər bir cisim, heç nə onu dəyişmirsə, olduğu vəziyyətdə qalır». İnersiya qanunu, Dekartın müəyyən etdiyi, Nyütonun dəqiqləşdirdiyi kimi, sükunət və hərəkət arasındakı ontoloji fərqi aradan götürməyə xidmət edir. Təsadüfi deyil ki, Nyüton «hərəkətin vəziyyəti» ifadəsini işlədir. O, xüsusi qeyd edir ki, hərəkət - cismin təbii vəziyyəti olan sükunətin əksi olan dəyiş- gənlik prosesi deyil. Nyütona görə, həm də Dekarta görə, hərəkət varlığın elə yaşama üsuludur ki, sükunət kimi o da özünü saxlamağa cəhd edir və bu işdə inad göstərir. Lakin hər bir hərəkət deyil, yalnız bərabər və düzxətli hərəkət belə vəziyyətdə olur.
istənilən məqamda hərəkət vəziyyətini necə təsvir etmək olar? Bu suala cavab vermək üçün riyaziyyatçılar sonsuz kiçik kəmiyyət anlayışını irəli sürürlər. Bu halda sonlu dəyişiklik sonsuz kiçik dəyişikliklərin sonsuz sıralarına bölünür. Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticə çıxır ki, hərəkət eyni vaxtda həm dəyişikliyi, həm də sabitliyi əhatə edir. Hərəkətdə dəyişikliyin olması aydın məsələdir. Lakin sabitlik də hərəkətdə mövcuddur. Hərəkət və sükunət əkslik hesab edilir. Də- yişgənlik və sabitlik nəinki bir-birini inkar edir, eyni zamanda bir-birini lazımlı edir; onların qarşılıqlı təsir birliyi hərəkətin əsasıdır. Sükunət dialektik təlimə görə hər bir hərəkətin məqamıdır; sükunət keçici, müvəqqəti, nisbidir, hərəkət isə daimi, əbədi, mütləqdir. Mütləq sükunət ola bilməz, çünki sükunətdə olmaq varlığı itirməkdir. Cisim yalnız şərti olaraq hərəkətsiz kimi qəbul edilən hesablama sisteminə nisbətən sükunətdə ola bilər. F.Engels hərəkət formalannın təsnifatını verməyə cəhd göstərmişdir. Onun fikrincə beş əsas hərəkət forması var: mexaniki, fiziki, kimyəvi, bioloji və sosial hərəkətlər. Bu təsnifat müasir elmin nailiyyətləri sayəsində daha da zənginləşib. İndiki dövrdə hərəkətin göstərilən formalarının məzmunu XIX əsrdə hesab edildiyindən daha zəngindir. İndi biz daha çox müxtəlif hərəkət formalannın olduğunu bilirik və bu səbəbdən hərəkət formalarının yeni təsnifatını yaratmaq zərurəti ilə qarşılaşınq. Lakin o hələ yaradılmayıb, odur ki, hələlik çoxlan Engelsin təsnifatından istifadə edirlər. İnkişaf prosesində hərəkətin daha mürəkkəb forması özündən əvvəl gələndən yaranır. Dialektik metoda görə hərəkətin bir formasından başqasına keçid sıçrayış formasında baş verir, tədricilik dayanır, yeni keyfiyyət yaranır. Hərəkətin keyfiyyətcə müxtəlif səviyyələri var: cansız təbiətdə, canlı təbiətdə və insan cəmiyyətində olan hərəkət. Bir mərhələnin keyfiyyət fərqlərini başqa mərhələnin keyfiyyət fərqləri ilə izah etmək olmaz. Məsələn, bioloji orqanizmin xüsusiyyəti dünyanın fiziki mənzərəsi çərçivəsində izah edilə bilməz. İnsan cəmiyyəti də yalnız ona məxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Bununla yanaşı biz hərəkətin bütün səviyyələrinə aid
olan ümumi qanunauyğunluqlann, həmçinin müxtəlif səviyyələr arasında əlaqənin, qarşılıqlı təsirin olduğunu da nəzərə almalıyıq. Bu əlaqə hər şeydən əvvəl özünü orada göstərir ki, yuxarı səviyyə ilkin genetik şərt kimi aşağını özünə daxil edir. Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, bir-birindən təcrid olunmuş ayrı-ayrı fiziki, kimyəvi və yaxud başqa hərəkət formaları yoxdur, müxtəlif hərəkət formalanmn sistemli birliyi var. Belə müxtəlif əlaqələr özünü o vaxt göstərir ki, bəzi hərəkət forma- larındakı dəyişikliklər başqa formalardakı dəyişikliklər ilə eyni vaxtda baş verir və bu dəyişikliklər bir-birinin səbəbi olurlar. Konkret elmlər real dünyadakı əşya və hadisələrin məruz qaldığı dəyişiklikləri öyrənir. Məsələn, fizika elmi məkanda mövcud olan makrocisimlərin vəziyyətinin dəyişməsini, müxtəlif sahələrdə baş verən dəyişiklikləri, kvant dəyişmələrini və s.; kimya bu və ya digər şəraitdə kimyəvi maddələrdə baş verən dəyişiklikləri; biologiya elmi orqanizmlərin həyati fəaliyyəti ilə əlaqədə olan maddələrdə baş verənləri təhlil etməklə orqanizmin fərdi inkişafında gedən əhəmiyyətli dəyişiklikləri; geologiya dağ süxurlarının yaranması və dağılması prosesini; dilçilik isə dilin lüğət və səs tərkibini, sözlərin qrammatik quruluşunun dəyişməsini öyrənirlər. Cəmiyyətin və onu təşkil edən hissələrin strukturunda baş verən hər cür inkişaf proseslərini isə insan haqqında olan bir sıra humanitar elmlər öyrənirlər. «Hərəkət» kateqoriyası öz həcminə görə «inkişaf» kateqoriyasından genişdir. Hər bir inkişaf hərəkətdir, lakin hər hərəkət inkişaf deyil. Gerçəklikdə həm aşağıdan aliyə, həm alidən aşağıya, həm də dairəvi hərəkətlər var. Lakin bu meyllər eyni əhəmiyyətli deyil. Onların arasında aşağıdan aliyə hərəkət meyli apancıdır. Məhz belə hərəkət inkişaf adlanır. Lakin alidən aşağıya və dairəvi hərəkət də inkişafa keçə bilər. İnkişaf müvafiq şərait olanda həyata keçir. Hərəkətin xüsusi növü kimi inkişaf bir sıra mühüm xassələr ilə xarakterizə edilir: 1) inkişaf prosesi bir keyfiyyət vəziyyətindən başqasına, daha mürəkkəb və mükəmməlinə keçməyi
tələb edir; 2) inkişaf sabit dəyişiklikdir; 3) inkişaf prosesinə dönməzlik xasdır, yəni sistemin (obyektin) tamamilə başlanğıc vəziyyətinə qayıtması mümkün deyil; 4) inkişafda varisliyin olması, yəni köhnənin mütləq olaraq inkar edilməsi; 5) inkişaf istiqamətli xarakter daşıyır, yəni inkişaf həmişə yüksələn xətt ilə hərəkət, deməli, mütərəqqi istiqamətli hərəkət olur. Biz inkişaf dedikdə mütləq nə isə yeni bir şeyin yaranmasını nəzərdə tuturuq. Yeni, köhnəyə münasibətə görə müəyyənləşir. Beləliklə, yeni ilə köhnənin münasibəti inkişaf probleminin mərkəzində dayanır. Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|