Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 6.
İnsan fəlsəfəsi 6.1. İnsan haqqında ümumi anlayış. İnsanın təbiəti, ictimai mahiyyəti, taleyi Fəlsəfə tarixində insan varlığı geniş tarixi-nəzəri səpkidə araşdırılır; həyatın mənası, insanın mahiyyəti, məqsədi və
idealı kimi məsələlər tədqiq edilir. Belə ki, fəlsəfi kateqoriya kimi məhz «insan» çıxış edir. Bu elə anlayışdır ki, ağıllı varlığı başqa təbii hadisələrdən fərqləndirir. Lakin insan həm də onu şəxsiyyət kimi müəyyənləşdirən keyfiyyət və xassələrin daşıyıcısıdır. İnsan haqqında müxtəlif konsepsiyalar olubdur. Antik fəlsəfi fikirdə insana əsasən Kosmosun bir hissəsi kimi baxılırdı, özünün insani təzahürlərində ali başlanğıc olan taleyə tabe edilirdi. Sokratın fikrincə fəlsəfənin başlıca məqsədi insanın mahiyyətini dərk etməkdir, nə qədər ki, insan öz mahiyyətini dərk etməyib, o yerdə qalan dünyanı da dərk edə bilməz. Dini dünyagörüşü sistemində insan əzəli olaraq özünün iki tərəfinin - ruh və bədənin birliyindən ibarətdir, Allah tərəfindən yaradılıb və idarə edilir. İnsanın yaşadığı bu dünya fani, keçicidir. Əbədi həyat bədənin cismani ölümündən sonra başlayır. Bədən maddi olduğu üçün fani, ruh əbədidir. Xristianlıq təliminə görə Allah insanı özünə oxşar və uyğun şəkildə yaradıbdır. Lakin ilk insan - Adəm cənnətdə elə günah işlətdi ki, oradan qovuldu. Lakin Allah ona və bütün insanlara günahını yumaq üçün şərait yaratdı. İslamın insan haqqında görüşləri başqadır. Allah insanı özünə oxşar yaratmayıb və insan Adəmin ilk günahına görə məsuliyyət daşımır. Əlbəttə, insan Qurana görə bütün yaradılanlardan yüksək olsa da, təbiətən zəifdir, lakin əzəli şikəst deyil. Ona görə də insan öz həyatında günah iş görməmək üçün Allahın köməyinə möhtacdır. Düzgün yolu Allah peyğəmbər və müqəddəs kitab - Quran vasitəsilə göstərir. Quranda insan haqqında deyilir: «Yaradılanlarımızın çoxundan üstün tutmuşuq onları» (17:70); «Çox gözəl görkəmdə yaratdıq biz insanı» (95:4) və s. Əsasən idealist mövqedə duran yeni dövr Avropa fəlsəfəsi insanda ilk növbədə mənəvi mahiyyət görürdü. Əgər antik Avropada insan obrazı kosmosentrik idisə, orta əsr insan obrazı teosentrik. Yeni dövr insan obrazı antroposentrik idi. J.P.Sartr yazırdı ki, insanın özü öz varlığını yaradır, ona görə də öz həyatı üçün özü cavabdehdir; o nəyi seçməyinə görə
özü cavab verməlidir; lakin özünü seçməklə insan başqalannı da seçir.
XIX əsr - XX əsrin əvvəllərindəki idealist fəlsəfə insanda yalnız mənəvi başlanğıcı həlledici hesab edirdi, bəzi hallarda onun mahiyyətini rasional başlanğıca, başqa hallarda, əksinə, irrasional başlanğıca müncər edirdi. F.Dostoyevski təsdiq edirdi ki, insan sirli varlıqdır, onu açmaq lazımdır. Marksizmdən başlayaraq insan haqqında dialektik materializm konsepsiyasının əsas prinsipləri yaranır. Bu konsepsiyaya görə insanın təşəkkül tapmasında müəyyənedici şərt - əməkdir. Əmək fəallığının inkişafı insanın əcdadının təbii mahiyyətini qlobal olaraq dəyişdirdi. İnsanın mahiyyəti mücərrəd (ab- strakt) deyil, konkretdir və tarixidir, yəni onun məzmunu prinsip etibari ilə sosial olaraq qalır, bu və ya digər tarixi dövrün konkret məzmunundan asılı olaraq dəyişir. K.Marks yazmışdı: «...İnsanın mahiyyəti ayrı fərdə xas olan mücərrədlik deyil. Öz gerçəkliyində o bütün ictimai münasibətlərin məcmusuduD>.^^ İnsan Kainatın nadir məxluqudur, o axıra qədər izah olunmazdır, anlaşılmazdır, sirlidir. İnsan haqqında hər cəhətdən yetkin, bütöv fəlsəfi təlim yaratmaq prinsip etibarilə insanın özünü dərk etməsi yolunda bitməmiş prosesdir, çünki insan mahiyyətinin təzahürü hədsiz dərəcədə müxtəlifdir. Nə müasir elm, nə fəlsəfə insan varlığının sirrini axıra qədər aça bilməz. İnsan bioloji və sosial tərəflərin birliyindən ibarətdir, o təbiətin bütün qüvvələrinin qarşılıqlı təsir sistemində mövcuddur, əməyin, ictimai münasibətlərin və ünsiyyətin subyektidir. Fəlsəfə ədəbiyyatında bunun əksinə olan fikir də mövcuddur. Müasir sosiobioloqlar, məsələn, M.Ryuz, M.Midqli, E.Uil- son göstərirlər ki, insan ilə vəhşi heyvan arasında heç bir sədd yoxdur. İnsan bioloji cəhətdən tükənməkdə olan məxluqdur. İnsan öz təkamülündə üç mərhələdən keçib: Homo epektus (düz yeriyən), Homo habilis (iş bacaran), Homo sapiens (ağıllı). Yer üzündə yaşayan bütün insanlar ən azı 50 min ilə qədər- dir ki, eyni bioloji növə aiddir - Homo sapiens. Lakin insanların davranışları arasında dərin fərqlər var.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|