Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| K.MapKC H (P.ƏHrejibc.
C OMHHCHMH ,
C .265.
403 insan nəslinin sonsuz müxtəlifliyini, beləliklə də insanlann malik olduqları qabiliyyət və istedadın da sonsuz müxtəlifliyini etiraf etmək humanizmin əsas prinsiplərindən biridir. İnsanı bütün bioloji növlərdən ayıran materialist fikrə görə Homo sapiens təbiət ilə qarşılıqlı təsir prosesindəki əmək fəaliyyəti nəticəsində meydana gələn, işləyən və inkişaf edən ağıllı varlıqların sosial birliyidir. İnsanın təkamülü ümumiyyətlə həyatın inkişafında ən ali və ən mürəkkəb bir mərhələdir və həyatın bütün əvvəlki təkamülünü özündə ehtiva edir. İnsan bioloji növdür, o biosfera sistemində fəaliyyət göstərir və inkişaf edir. Bütün Yer kürəsi onun ekoloji mühiti, evi olub. İnsanın fəaliyyəti biosfera ilə əhatə olunub və onun təsiri altında dəyişir. Bir sözlə, insan və bəşəriyyət biosfera hadisələridir. Öz inkişafının müəyyən mərhələsin^ə-bİQ^era, məlumdur ki, yeni vəziyyətə - noosferaya keçirrlHQOsfer^üçün ağılın olması xarakterikdir, o biosferadan ayrılmazdır və onun inkişafının davamıdır. Tarix heç vaxt təkrar olunmayıb, fəqət insan təbiəti fransız maarifçilərinin fikrincə daim dəyişməz olaraq qalıb. Bu fikrin tərəfdarlan insan təbiətinin tarixi konsepsiyasını yaratmaq imkanını özləri üçün bağlayırlar. Həqiqət ondan ibarətdir ki, insan ruhu özünü daha yaxşı dərk etməyə nail olursa, bu hal onun qarşısında sonrakı fəaliyyət üçün yeni və müxtəlif yollar açır. J.J.Russonun fikrincə iki ftındamental keyfiyyət insanı heyvandan fərqləndirir. Birincisi, insanın hətta özünün ziyanına və başqalarının yamanlığına imkan yaradan azadlığı; ikincisi, heyvanlarda özünü təkmilləşdirmə qabiliyyətinin olmaması. Bu keyfiyyət insanı təbii vəziyyətdən çıxarır, onun bütün çatışmazlıqlarının və xeyirxahlıqlarının əsası olur. Sonradan insanda baş verən bütün hadisələri - istər yaxşı, istərsə pis olsun - onun özü yaradır. Göründüyü kimi Russo, insanın mahiyyətini əsasən təbii amillər və ağıl sayəsində özünü mənəvi cəhətdən təkmilləşdirmə qabiliyyəti ilə izah etməyə çalışırdı. XX əsrin ortalarında isə Yaspers hesab edirdi ki, təkamül qanununa tabe olan təbiətin tarixi yoxdur; insan da təbii varlıq kimi deyil, mənəvi varlıq kimi tarixə malikdir.
Yaspersə görə insan varlığını bir neçə mərhələyə ayırmaq olar: 1) insanın bədən kimi mövcud olması; «hazırda mövcud olan bu empirik varlıq» mərhələsində kommunikasiya (əlaqə) faydalılıq prinsipinə tabedir; 2) insan varlığının ikinci mərhələsində şüur elə məzmun və struktura malikdir ki, həmin şüuru başqa insanların şüuru ilə eyniləşdirir (Kantın terminologiyasında transsendental subyektivlikdir). Yeni kantçıların arxasınca Yaspers bu mərhələni öz həqiqiliyinə görə bütün bəşəriyyət üçün ümumi olan «əyani şüur» adlandırır; 3) insan varlığının ən yüksək mərhələsini Yaspers alman klassikləri ilə birlikdə «ağıl» və yaxud «ruh» adlandınr və onu «...təfəkkürün, fəaliyyətin, hissiyyatın tamlığı» kimi
müəyyənləşdirir. Bu mərhələ «mühakimə» edən zaman xarici strukturdan yaranan «müvəqqəti hadisə» kimi fərqlənir. Yaspers deyir: «Ruh sahəsindəki kommunikasiya (əlaqə) bütövlük ideyasının ictimai substansiyasından yaranan şüurdur...».^'* Hər bir adam burada öz mövcudluğunun mənasını sosial bütövün hissəsi olmaqla görür. Göstərmək lazımdır ki, insan yalnız xarici əlamətlər sistemində təsvir edilə bilməz, onun özünəməxsus daxili aləmi var. İnsan daim özünü axtaran və sınayan məxluqdur. İnsanın mahiyyətini yalnız sosial amillərlə izah etmək, faktiki olaraq şəxsiyyətin daxili aləminin orijinal xüsusiyyətlərini inkar edir və onun daxili azadlığım yox etməyə aparır. İndiki dövrdə faktiki olaraq yeni insan tipinin formalaşması prosesi baş verir. İndustrial cəmiyyətin rasional insanı yerinə postindustrial informasiya dövrünün kompüterləşmiş insanı gəlir. Dərinliyə nüfuz edən bütöv bilik səthi təsəvvürlər ilə, hədsiz dərəcədə böyük həcmli informasiyanın aiqoritmə uyğun olaraq sürətlə işlənib qaydaya salınması ilə əvəz edilir: qəbul etmək - işləyib qaydaya salmaq - ötürmək - praktiki nəticə əldə etmək. Belə praqmatik sxemə girməyən nə varsa hamısı yararsız elan edilir. Mikroelektron inqilabı insan intellektinin gücünü artırır. Beləliklə, insan biososial varlıq olmaqdan daha çox, özünün xüsusi daxili aləmi olan mənəvi-ruhi varlıqdır. Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|