Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| T.37. c.394-395.
420 1.3. iqtisadi sistem İqtisadiyyatın sovet modeli üçün xüsusi mülkiyyətin və sahibkarlığın ləğv edilməsi, onların yerində idarə və planlaşdırmanın nəhəng bürokratik aparatın olmasını tələb edən və bütün sahələri əhatə edən dövlət mülkiyyətinin yaradılması həlledici əhəmiyyətə malik idi. Sovet İttifaqında mərkəzləşmiş planlaşdırmanın həyata keçirilməsi nəticəsində dünya praktikasında birinci dəfə olaraq dövlət bütün istehsalın bilavasitə təşkilatçısı və rəhbəri olur, bazar lazımsız olur və plan ilə əvəz edilir. Bununla yanaşı iqtisadiyyatın sovet modeli böyük siyasi effektə malik olaraq uzun illər hakim dairələrə rejimi möhkəmlətmək imkanı yaratdı. Sovet İttifaqında guya Marksın təliminə uyğun yaradılmış iqtisadiyyat (Lenin və Stalinin əlavələri ilə) bütün parametrlərinə görə əsassız olduğunu göstərdi, yəni artımın ümumi tempinə, istehsalın strukturunu formalaşdırmağa, səmərəliliyinə (əmək məhsuldarlığına, enerji və maddi tutumuna) görə kapitalist iqtisadiyyatı ilə müqayisədə çox geri qaldığını nümayiş etdirdi. Maodan sonrakı Çinin təcrübəsi. Şimali və Cənubi Koreyanın, Almaniyanın Şərqi ilə Qərbinin müqayisəsi buna misaldır. Marks sübut etməyə çalışırdı ki, kapitalizm «axırıncı istismarçı formasiya» kimi özünün bazar iqtisadiyyatı ilə birlikdə zəruri ölümə məhkumdur. Belə mücərrəd nəzəri nəticəyə gəlmək üçün «dəyər qanunu» kifayət idi. Marksa görə bu qanun əmtəə mübadiləsini onun ictimai dəyəri, yəni əmtəənin istehsalına sərf edilən ictimai zəruri əməyin miqdarı ilə tənzimləyir. «Dəyər qanunu»nun köməkliyi ilə Marks məntiqi yolla bir neçə tendensiyanı üzə çıxardı: kapitalist yığımı və proletariatın dilənçiləşməsi qanunu, gəlirin orta normasının aşağı düşməsi meyli, sərbəst rəqabətin inhisar (monopoliya) tərəfindən sıxışdırılması və s. Marks bütün qüvvəsini bu qanunun sosial aspekti üzərində cəmləmiş və kapitalizmin ölümə məhkum olduğunu sübut etməyə çalışmışdır. Siyasi iqtisad elminin yaradıcıları olan A.Smit (1723-1790) və D.Rikardonun (1772-1823) əsas xidməti sərvətin nə ticarət 421 prosesində, nə də təbii ehtiyatlar sayəsində deyil, hər şeydən əwəl istehsal prosesində insan əməyi ilə yaradıldığını sübut etmək olmuşdur. Hələ Marksa qədər iqtisadi fikir birdəfəlik belə nəticəyə gəlmişdir ki, fiziki xarakterli hər hansı bir şey dəyərin meyan (ölçüsü) ola bilməz (Marksdakı kimi) və bu meyar bazar münasibətlərinin özündə gizlənir. XIX əsrin axırı - XX əsrin əvvəllərində müvazinət nəzəriyyəsinin yaradıcıları L.Valras (1834-1910) və V.Pareto (1848- 1923) ilk dəfə göstərdilər ki, iqtisadi dəyərlər sistemində bütün elementlər - həm əmək, həm özünün müxtəlif formalann- da kapital, həm təbii ehtiyatlar, həm müxtəlif əmtəə və xidmət növləri dinamik müvazinət vəziyyətindədir. Belə vəziyyət op- timuma can atır, yəni elə bölgü yaradır ki, müxtəlif tələbatların bütün cəmi maksimum təmin edilir. Bu sistemdə hər bir dəyişiklik optimumu pozur və beləliklə, dəyərin ümumi həcmini azaldır. A.Smit və D.Rikardonun belə izahatı obyektiv substansiya tərəfindən hər hansı dəyər yığımının yaradılmasını tamamilə inkar edir və xüsusən K.Marks tərəfindən göstərilən problemi aradan götürür: tələb təklif edilən əmtəənin qiymətindən asılı olduğu üçün, guya qiyməti tələb və təklif ilə izah etmək olmaz. İndiki dövrdə kompüter texnologiyasının inkişafı iqtisadi sistemlərdə keyfiyyətcə yeni dəyişikliklər yaradır. Dünya iqtisadi birliyi bu və ya digər dərəcədə qarşılıqlı əlaqədə olan dövlətlərin mexaniki cəmindən bütöv iqtisadi sistemə çevrilir ki, burada milli sosiumlar vahid ümumdünya iqtisadi orqanizmin tərkib hissəsi olur. Qloballaşma şəraitində milli və ümumdünya iqtisadi münasibətləri rollarını dəyişməyə başlayırlar. Əvvəllər milli münasibətlər aparıcı rol oynayırdılarsa, indi ümumdünya iqtisadi münasibətləri aparıcı, müəyyənedici qüvvəyə çevrilməkdədir. Milli dövlət artıq əvvəllər olduğundan fərqli olaraq milli iqtisadiyyatı arzuolunmaz xarici təsirlərdən qoruya bilmir. İqtisadiyyatın qloballaşması çox hallarda ölkələrin iqtisadi açıqlığına, ticarətin və kapital axınının milli rejimlərinin liberallaşmasına, qlobal maliyyə bazarının və ümumdünya infor-
masiya şəbəkəsinin formalaşmasına aid edilir. Bütün bunlar doğrudan da təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi yolunda çoxəsrlik prosesin ən yeni mərhələsi olan qloballaşmaya xas olan cəhətdir. İqtisadi sistem cəmiyyətin nisbətən xüsusiləşmiş yarım sistemidir və 0 bu və ya digər dərəcədə cəmiyyət üzvlərinin tələbatını ödəyir, bu mənada onların yaşayışını təmin edir. İqtisadi sistem yalnız özünün daxili məntiqi ilə (Marksda olduğu kimi) deyil, həm də milli, etik, dini, ideoloji amillər ilə (M.Veber) müəyyənləşir. Bu iki görüş bir-birini tamamlayır. Hələ vaxtilə A.Smit tərəfindən irəli sürülən - hər bir fərdin özünün şəxsi marağını təmin etməyə can atması fikri - həqiqətən də bazar iqtisadiyyatının normal fəaliyyəti üçün çox mühüm olmuşdur. Çünki, bazar iqtisadiyyatı şəxsi marağı ictimai rifaha doğru yönəldən rəqabətin əsasıdır. İqtisadi sistemin işti- rakçılan humanistliyə yox, özlərinin şəxsi marağına müraciət edirlər. Məhz bu yolla cəmiyyət üzvlərinin subyektiv azadlığı iqtisadi cəhətdən təmin edilir. Lakin belə sistemdə təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olan hər bir iştirakçı üçün məcburi olan formal qaydaların rolu da böyükdür. Burada söhbət ilk növbədə heç bir güzəşt və qayda ilə məhdudlaşdırılmayan azad rəqabətdən, kontraktın məcburiliyindən və mülkiyyət hüququnun etibarlılığından gedir. Məlumdur ki, M.Veber (1864-1920) kapitalizmin əxlaqi əsasının vacibliyini qeyd edirdi, yəni öz kapitalını çoxaltmaq sadəcə olaraq praktiki müdriklik deyil, həm də insanın mənəvi-əxlaqi borcudur. İqtisadi fəaliyyətin müvəffəqiyyəti əsas məqsəddir. Əgər kapitalizmə qədərki dövrdə «xarici əxlaq» hökmran idisə, kapitalizmdə vəzifə, borc intizamı daxili amilə çevrilir. Qərb kapitalist ideologiyasının vacib cəhətlərindən biri, özünü yalnız iqtisadiyyatda deyil, həm də fəlsəfədə, ədəbiyyatda, incəsənətdə göstərən fərdiyyətçilikdir. Bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü bizim ölkədə də həmvətənlərimizin mentalitetində fərdiyyətçilik xüsusiyyətinin güclənməsi ilə səciyyələnir. 423 Başqa bir fikir də geniş yayılmışdır. Bir çox alimlər hesab edirlər ki, postindustrial cəmiyyətin tələblərinə Qərb fər- diyyətçiliyindən daha çox kollektivçilik cavab verir. Bu fikrin tərəfdarları Şərqi Asiyanın inkişaf etmiş bir sıra ölkələrinin (Yaponiya, Cənubi Koreya, Tayvan və s.) təcrübəsinə müraciət edirlər. Çünki bu təcrübə fərdiyyətçi olmayan kapitalizmin mümkünlüyünü sübut edir. Ənənəvi sənaye kapitalizminin inkişaf etmiş ölkələrdə artıq öz dövrünü keçdiyi və postindustrial mərhələdə olduğu fikri demək olar ki, hamı tərəfindən qəbul edilibdir. Kapitalizmin indiki inkişaf mərhələsi haqqında olduqca çox yazılır, müxtəlif fikirlər irəli sürülür. Onlardan bir neçəsini misal gətirək. Piter Drakerin
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|