anlayışı hadisənin baş vennəsini, məsələn, insan fərdlərinin müəyyən
fəsildə, dövrdə və yaşda xəstələnməsi və dünyasını dəyişməsi ehtimalını
xarakterizə edir». «İstənilən risk arzuolunmaz, fəlakətli hadisələrin və
onların törətdiyi iqtisadi zərərin yaranma ehtimalı kimi başa düşmək
lazımdır» (A.Buekens və b.,
1993). Beləliklə, qeyd
olunanlardan görünür ki, risk anlayışına əlverişsiz, arzuolunmaş təhlükəli
hadisələrin baş vemıəsi və onların neqativ nəticələrinin kəmiyyətcə
(mıqdarca) ifadəsi kimi baxmaq daha məqsədəuyğundur. Hər bir adam
gündəlik olaraq müəyyən riski qiymətləndinnək qərarı qəbul etməlidir. Bu
qərarlar təbiət hadisələri və insan fəaliyyəti ilə əlaqədar olan könüllü və
məcburi risklər əsasında qəbul edilə bilər (cədvəl 11.11).
Cədvəl 11.11
1
mln əhali vahidinə düşən ölüm ehtimalının artması ilə
Fəaliyyət növləri
Ölümün səbəbləri
Gündə 1,4 siqaret çəkmək
Xərçəng, ürək xəstəlikləri
2 ay siqaret çəkənlə birgə yaşamaq Xərçəng, ürək xəstəlikləri
1-2 1 gündə çaxır içmək
Qara ciyərin sirrozu
Daş kömür şaxtasında 1 saat olmaq Şaxtaçıların pnevmokoniozu
Daş kömür şaxtasında 3 saat olmaq
Bədbəxt hadisə
6 dəqiqə kanatla (xizəklə) səyahət
etmək
« »« »« »
Velosipedlə 16 km. Hərəkət etmək « »« »« »
Avtomobili 480 km idarə etmək
« »« »« »
Reaktiv təyyarə ilə 16000 kv
uçmaq
« »« »« »
Reaktiv təyyarə ilə 9600 km uçmaq Kosmik şüalanma nəticəsində
yaranan xərçəng
Adi daş və kəıpic evdə 2 ay
yaşamaq
Təbii radiasiya fonunda yaranan
xərçəng
Döş qəfəsinin bir dəfə rentgen çəkilişi
Rentgen şüalanması nəticəsində
yaranan xərçəng
40 xörək qaşığı yer fındığı (araxis)
yağı qəbul etmək
Qara ciyərin xərçəngi (aflatoksin B
tərəfindən törənən)
340 q sodah su olan 30 bankanın
istifadə edilməsi
Saxarin tərəfindən törədilən
xərçəng
Adi atom elektrostansiyası ilə
qonşuluqda 5 il yaşamaq
Radiasiya ilə törənən xərçəng
Atom elektrostansiyasmdan 32 km
məsafədə 100 ilə qədər yaşamaq
« »« »« »
608
Riskin analiz metodologiyasının əsasını aşağıdakı kəmiyyət
(miqdar) qiymətləndirməsi təşkil edir:
•
obyektlərin və sistemlərin alternativ laiyhələrinin müqayisəsi;
•
istənilən təhlükə mənbəyinin səbəblərinin və mühafizə yollarının
aşkar edilməsi;
•
sosial, iqtisadi və ekoloji baxımdan riskin idarə olunması üçün
tələb edilən xərclərin optimal variantının təyini;
•
nomıativ sənədlərin hazırlanması və konkret layihələrin
ekspertizasını həyata keçirən şəxslərə dəstək venuək və köməklik
göstənnək üçün ekspert sistemi məlumatların bazasının yaradılması;
•
riskin səbəblərinin və nəticələrinin obyektiv qiymətləndirilməsi.
Riskin analizinin metodologiyası dünya üzrə primitiv, empirik
tərzdə fonualaşmaqla, əsasən nüvə energetik quruğuları, kimya sənayesi
obyektləri, raket -kosmik texnika asppektində inkişaf edib. Atmosferdə və
su ehtiyatlarında müxtəlif xarakterli zərərli maddələrin (qazlar, aero- zollar,
radionuklidlər)
yayılma
proseslərinin
kəmiyyətcə
(miqdarca)
moddeləşdirilməsi üçün hazırda riyazi modellər və hesablama
proqramları işlənib hazırlanıb və onlardan geniş istifadə olunur. Riskin,
0
cümlədən ekoloji riskin kompleks analizi əhalinin sağlamIğına, yaşayış
tərzinə və təraf mühitə real, yaxud pontensial təsir göstərən tez- niki
qurğuların, texnoloji proseslərin və həyata keçirilən müvaiq layihələrin
ekoloji ekspertizası üçün olduqca səmərəli əməliyyat sayılır. Dünya
təcrübəsi göstərir ki, təşkil edilən bütün layihələrin icra olunmasında risikin
kompleks analizi ən əlverişli və səmərəli üsul hesab olunur. Ətraf mühit
sahəsində riskin kompleks analiz üsulundan aşağıdakı məqsədlərlə istifadə
olunur:
•
müxtəlif təbiətli təhlükə mənbələrinə münasibətdə əhalinin və
təbiətin mühafizəsinin səviyyəsinin və üsullarının öyrənilməsinin təmini;
•
risk analizinin apaniması üsullarının (standart testlər, hesablama
modelləri, ekstrapolyasiya əmsalları və s.) təmini;
•
hər bir maddə və maddələr qruppu üçün nonnalann təyini;
•
müxtəlif təşkilat və idarəetmə orqanları ilə noraıaların təyininin
razılaşdıniması;
•
riskin problemlərinin azaldılması üçün prioritetlərin və həlli
yollarının müəyyən olunması.
Risk analizinin obyektləri:
•
insan;
•
heyvanlar;
•
bitkilər;
•
ekosistemlər;
609
•
ətraf mühitin funksiyaları və xassələri.
Təsir göstərilən sahələri:
•
sağlamlıq (ölüm, xəstələnmə, genetik dəyişikliklər, ekosistemlər-
dəki ayrı-ayrı adamlarda, eləcə də bitki və heyvanlarla yaranan xoşagəlməz,
pis əhval- ruhi]/yə);
•
iqtisadiyyat (ətraf mühitin funksiyalarının itməsi, torpağın
eroziyası və qeyri- səmərəli istifadəsi, əşya və avadanlıqların korlanması,
heyvalnlar və məhsulun itkisi);
•
cəmiyyətin şəraiti və təbii ətraf mühitin əlverişli olması.
Riskin regional analizinin aparılması üçün lazım olan
informasiyalar.
Rayon haqqında əsas informasiyalar:
Ekologiyanın ümumi vəziyyəti:
•
hava: sənaye, şəhər və kənd rayonlarında SO
2
, N0, CO tozlar və
digər nəzarət olunan çirkləndiricilər;
•
su: içməli su da daxil olmaqla suyun ümumi vəziyyəti;
•
torpaq: turşular, nitratlar, flüoridlər, ağır metalların paylanması.
Coğrafi informasiyalar:
•
demoqrafik situasiya, əhalinin sıxlığı və paylanması;
•
baş nəqliyyat magistralları;
•
topoqrafiya;
•
çayların və digər su hövzələrinin sistemləri;
•
iqlim və meteoroloji məlumatlar
•
torpaqların
faktiki
və
ehtimal
olunan
istifadəsi
və
zonalaşdırılması;
•
müəssisələrin yerləşdirilməsi.
Analizin aparılma prosesində nəzərdə tutulan su ehtiyatlan və
antropogen fəaliyyətin obyektləri
•
kənd təsərrüfatı, sənaye (kimyəvi, biokimyəvi, neft-qaz emalı,
metallurgiya, yeyinti sənayesi, partlayışh işlər və s.);
•
boru kəmərlərinin çəkilişi obyektləri və nəqliyyatın digər növləri;
•
enerjinin istehsalı və paylanması;
•
tullantalıran toplanması, saxlanması və təkrar emalı;
•
suyun işlənməsi və s.
Antropogen fəaliyyətin qeyd edilən növlərinindən yaranan
təhlükələrin identiflkasiyası (təfriqi) üçün tələb olunan informasiyalara
aşağıdakılar aiddir:
Konkret istehsalat sahələri üçün:
•
sahədə aparılan fəaliyyət növlərinin ümumi şərhi;
610
Dostları ilə paylaş: |