Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir

Yazıçı Nurəddin Babayev
- Beş gün qabaq Şuşadaydım. Cavanlar deyirlər ki, səbriməz tükənib. Bizə nəsihət verməyə gəlmisinizsə, gəlməyin. Topxanada hadisə baş verəndə Volskinin yanına getdim (deputat Abbasov deyir), sərxoş idi. Dedim ki, Moskva nünayəndəsi kimi tətbir görün. Dedi ki, “idite i naydite obşiy yazık s armyanami” (Gedin ermənilərlə dil tapın B. T.). Stepanakertdə Sovet hökuməti yoxdur. Onu bərpa etmək görəkdir.

12.32. Koondisioner zavodunun fəhləsi:

- Fəhlələrin adından deyirəm ki, tələblərimizə əməl edənilməyincə fikrimizdən dönməyəcəyik.

12.38. N. Kəsəmənli:

- Ermənistan SSR-ə gedən qaz, elektrik, neft kəsilsin. (Alqışlar).(“Kə-sil-sin!”).Azərbaycandakı ermənilər getsin Ermənistana! (Sürəkli alqışlar). Reklamlar azərbaycanca olsun, ermənicə verilişlər götürülsün! (Alqışlar).

Şair Nüsrət Kəsəmənli
12.43. Tağı Xalisbəyli: 

- “Müsəlləh əsgərəm mən də bu gündən!”. Eşq olsun birliyimizə! Aclıq elan edənlərə xalq adından təşəkkür edirik. (Alqışlar. “A-zər-bay-can!”).

12.45. Firidun Şuşinski:

- Millət qəhrəmanı olmaq üçün sizi aldadırlar, deyirlər ki, Topxanada iş dayandırılıb. Ancaq orada iş dayandırılmayıb. Məqsədləri pansionat deyil. Onlar şəhər salmaq istəyirlər. Bu məsələ 1929-ci ildə qalxmışdı. Onlar burada Ermənistan SSR-dən 50 min adam gətirib şəhər salmaq istəyirlər. Mən 20 il bundan qabaq yazmışdım ki, Qarabağı almaq cəhdi aradan qaldırılmayıb. Bunun üstündə 8 il məni incitdilər, çap olunmağa qoymadılar. Qarabağı vermək Xan qızı Natəvanın namusunu verməkdir. Azərbaycan xalqının “türk” adı özünə qaytarılmalıdır. Familiyamız qaytarılmalıdır. “Əli” Əlidir, ”-yev” nədir? Stalini Moskvada ifşa edirlər, ancaq onun “velikorus şovinizmi”nə toxunmurlar. Çünki sərf etmir. Dünən Topxanaya 73 maşın gəlib. İş dayanmayıb. Ora 50 min erməni dığası yerləşdirmək istəyirlər.

13.00. İlqar:

- Vertolyotla televiziya çəkiliş aparıb. Bu axşam baxacaqsınız.

13.01. B.Vahabzadə: 

- Alqışlayıram birliyinizi! Əsas tələbimiz budur ki, DQ-da Azərbaycan hökuməti bərpa edilməlidir. Dilimiz hakim dil olmalıdır. Sizə daha böyük vəhdət arzulayıram.

Firudin Şuşalı (Şuşinski)
13.37. Araz Əlizadə:

- DQMV Deputatlar Soveti buraxılsın, MV partiya bürosu buraxılsın. Muxtariyyət ləğv edilsin. 1 həftə ərzində Azərbaycan xalqının rəy sorğusu keçirilsin və Ali Sovetimiz qərar qəbul etsin. Ermənistandan gələn azərbaycanlılar Dağlıq Qarabağda yerləşdirilsin. Konstitusiyanın 119-uncu maddəsi ləğv edilsin.

13.40. Qabil:

- Səhərəcən qalan qızlarımızın solmuş çöhrəsini görəndə ürəyim ağrıyır. Poğosyan,Vazgen, Ağanbeqyan kimilər xalqımıza bu əzabı verib. İdarələrdə dövlət dili Azərbaycan dili olsa öz qadınlarımız da erməni qadınları, başqa qadınlar kimi vəzifə başında oturar. Dəmir deyir ki, səsim ona görə bərk çıxır ki, məni özümkü döyür.

13.45. Məmməd İsmayıl:

- Azərbaycan televiziyasının rəhbərliyi bu yığıncağı xalqa göstərməkdən qorxur. O, efirə verilsin. (Meydandan Azərbaycan bayrağı sancmış “Jiquli”lər keçir). Biz Cənublu, Şimallı, Qarabağlı birik.

13.50. Firidun Abbasov (rəssam):

- Xalq Cəbhəsi xalqın birliyi deməkdir. Xalqla hökuməti birləşdirən qüvvə yoxdur. Pambığı xaricə 25-30 dollara satırıq, bizim qadınlar isə 5 qəpiyə yığır. (13.55-də çisəkləməyə başladı). Gəncədə erməni, rus kilsəsi işləyir, Şah Abbas məscidi isə muzeydir. Ermənistandan nə qədər azərbaycanlı qovulubsa Azərbaycandan da o qədər erməni qovulacaq. (Alqışlar). Xalq Cəbhəsi bunu edəcək.

13.58. Həqiqət Cavadova:

- Qadınlarımız bu gün kişilərimizlə çiyin-çiyinədir. Uşaqları ana dilimizdə oxutmaq gərəkdir. DQMV-də muxtariyyət götürülməlidir.

14.02. Professor Ələsgərov:

- Yeni konstitusiya layihəsində muxtar respublikanın hüquqları məhdudlaşdırılır. Öz sözümüzü deməliyik. Ali Sovet deməlidir ki, DQ-da heç bir idarə forması olmayacaq. Ali Sovet növbədəngənar sessiya çağırıb DQMV-ni ləğv etməlidir. Sumqayıtın əsl mahiyyəti açılmayıb. Niyə 5 nəfəri öldürən Qriqoryan Moskvaya aparılmayıb? Məhkəmə Bakıya qaytarılmalıdır. Xocalı caniləri cəzalandırılmalıdır. Sov.İKP Siyasi Bürosunda türk xalqları təmsil edilsin! (Vaxtilə 3 nəfər vardı).

14.08. Qabil: 

- Ermənicə “Kommunist” qəzeti dayandırılsın. DTK-da, DİN-də, başqa yerlərdə işləyən ermənilər işdən çıxarılsın. Bizi özünə düşmən elan edən ermənilər çox yerdən təmizlənsin. Türkiyə ilə birliyə çalışmalıyıq. (Sürəkli alqışlar).

14.11. Gültəkin ana:

- Təmkinli olun. Millətimə qurban olum! (Sürəkli, sürəkli alqışlar).

14.12. Tələbə Kərimov:

- And için!14.15.

Ermənistandan gələn kişi:

-Ermənistandakı azərbaycanlılar adından sizə minnətdaram.

14.16. Sabir:

- Aramızda yad vardı. Camaat özü ifşa etdi. Şəhərdə hər şey yaxşıdır, şayiələrə inanmayınız.

14.17. Mədinə Güıgün:

- Eşq olsun qeyrətinizə!

Şairə Mədinə Gülgün
14.20. Firuz Mustafayev:

- Nemət Ali Sovetə deputat seçilsin. Laptev deputatlıqdan geri çağırılsın. Azərbaycan müəssisələrindən Semyonov, İvanov kimi familiyasını dəyişmiş ermənilər çıxarılsın» (5).

Mitinqdə Nemət Pənahlının adının deputatlığa namizəd kimi hallandırılması həmin dövrdə onun xalq içərisində qazandığı rəğbətin, ümumxalq sevgisinin ən bariz göstəricisi idi.

Ədalət Tahizadə davam edir:

«14.22. Akademiyadan kimsə:


Firuz Mustafa
- DQMV-dəki qoşunlar ancaq erməniləri azərbaycanlılardan qoruyurlar. Milli suverenliyə nail olmalıyıq. (Danışmağa qoymurlar).

14.27. Vəfa (uşaq). Şer oxuyur (keçən dəfə söylədiyi).

14.30. Nemət:

- Üç nəfər aclıq elan edib. Onların tələbi ödənilməyincə buradan getməyəcəyik. Üç gəncimizin taleyinə çarə axtarılsın. Tələbimiz budur: DQMV-də Azərbaycan SSR hökuməti bərpa edilsin.

14.33. Sabir:

- Təklif var ki, tətilimiz davam etsin. 15 dəqiqədən sonra qətnaməmizi oxuyacağıq. Dövlət nümayyəndəsi də qarşımızda çıxış edəcək. Deyilənə görə Qarabağda maşınların nömrələridə dəyişəb, Ermənistanın nömrəsi qoyulub.

Hökümət evinin çinikləri də nümayişçilərlə dolub. Təkcə 2 cinikdə 1.000-dən çox adam var.

14.58. Süleyman Tatlıyev də tribunada göründü. Camaat onu şiddətli hay-küylə rədd etdi.

Sabir:

- Uşaqların əllərində müxtəlif şüarlar var. Onlar böyük işimizə ləkə gətirə bilər. Gəlin Azərbaycan hökumətinin rəhbəri S. Tatlıyevə qulaq asaq. (Camaat qəti rədd etdi).

15.00. Aydın Məmmədov qətnamə layihəsini oxuyur:

1) Yaranmış təhlükəli şəraitdə DQMV partiya komitəsinin bürosu buraxılsın. Poğosyana layiqli partiya cəzası verilsin.

2) DQMV-də muxtariyyət adı altında SSRİ-nin birliyi təhlükəyə alınır; DQMV ləğv edilsin.

3) DQMV barəsində mərkəzi mətbuatda və televiziyada Azərbaycan xalqının tələb və arzularının işıqlandırılmasını tələb etmək haqqında respublika təşkilatları qarşısında məsələ qoyulsun.

4) Azərbaycan dilinin, Azərbaycan tarixinin, Azərbaycanın mənəvi varlığının təmin edilməsi üçün fəhlə kollektivlərinin, başqa kollektivlərin seçdiyi, Nemətin başçılığı ilə komissiya yaradılsın.

15.07. Aclıq elan edənlərdən Fəraməz Allahverdiyev:

- Beş gündür aclıq etmişəm. Tatlıyev desin, görək, niyə bizim aclığımızın səbəbini xalqa çatdırmırlar? Nəyə görə xalqın tələbi Vəzirovun icazəsi ilə televiziyada göstərilmir? Biz 4 nəfər yox, 7 milyon nəfərik. Biz sizik, siz də bizsiniz.(Alqışlar).Tələblərimiz bütün ölkəyə, dünyaya bildirilsin:

1) Topxanada işlər dayandırılsın.

2) Ermənistan SSR KP, Ali Sovet, NS işlərimizə qarışmağı dayan-dırsınlar.

3) Nə vaxta qədər bizim şəkillər divardan asılacaq? İsmayılov da tutulub. O, 2 il Əfqanistanda da adam öldürüb. Bəs MK-nin hansı rəhbərinin oğlu Əfqanıstanda vuruşub? Nəyə görə məhbuslarımızı Moskvaya məhkəməyə aparsınlar? İsmayılovun 15 ili, Əhmədovun güllələnmə hökmü ləğv edilsin. Onlar xalqı müdafiə məqsədi ilə adam öldürmüşlər. Biz onları alqışlayırıq!

4) Respublika MK, AS, NS xalqın teləblərini yerinə yetirə bilmirlərsə, xalqla dil tapa bilmirlərsə istefa versinlər. Bilirlərsə niyə bu beş gündə bura gəlib xalqdan hal-əhval tutmurlar? Xalqa xalqın bacarıqlı oğulları rəhbərlik etsinlər. (Sürəkli alqışlar).

DQMV-nin ləğvi konstitusiyaya ziddir. Bəs Ermənistan SSR DQMV-ni Ermənistana qatmaq istəyəndə konstitusiyanı pozmadımı? SSRİ AS RH iclasında da konstitusiya pozuldu. Məsələnin müzakirəsi özü konstitusiyanı pozub. Qarşınızda söz verirəm: ölənəcən, DQMV ləğv edilənəcən aclığımı davam etdirəcəyəm. Mən buradakı qızlarımızın, oğullarımızın qeyrətinə, anamın ağ birçəyinə and içmişəm ki, əhdimi pozmayacağam. Bu andı mən poza bilmərəm! (Camaatın çoxu qəhərlənir). Emosiyaya uymayaq. Kiçik işdən böyüyə doğru uğurla addımlayaq. (Sürəkli, lap sürəkli alqışlar). “Eşq olsun!” (sürəkli).

Fərəməz Allahverdiyev
15.25. Nemət:

- Pis vəziyyətdən çıxarmaq üçün hökumət nümayəndəsi Dağlıq Qarabağ MuxtarVilayətinin ləğvi haqqında çıxış etsin. Tatlıyev danışsın. (Etirazlar).

15.28. Kimsə: 

- Cinayət törədənlər Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinə verilsinlər. “Kommunist” qəzetindəki “Torpaqdan pay olmaz, ancaq veriblər” adlı məqaləni oxuduq. Azərbaycan torpağını satanlar cəzalandırılsınlar.

15.30. S. Tağı:

- Xalqın çox gözəl ənənəsi var - ağsaqqallara hörmət ediblər. Sizin bura toplaşmağınız işimizə köməkdir. Bütün məsələlərdə tələblərinizlə rəhbərliyimiz həmrəydir. Məqsədlərimiz uyğun gəlir. Qətnamədə gözəl məsələlər irəli sürülüb. Rəsmi şəkildə bildirirəm ki, bu məsələlər həll olunmasa sonra bizim respublikaya rəhbərlik etməyə mənəvi haqqımız yoxdur. Mən MK Bürosundan gəlirəm...(İki nəfərin qabaq sıralarda ürəyi xarab oldu, fasilə yarandı).

15.41-də davam etdi:

- Dağlıq Qarabağ vilayətinin rəhbərliyi haqqında məsələ qoyulub ki, onlar işdən xaric edilsinlər. 2-cisi, qovulan azərbaycanlı didərginlər Dağlıq Qarabağda yerləşdiriləcək. (Alqışlar). Bizim respublika rəhbərliyinin tələbi ilə Suxarev (SSRİ baş prokuroru) vilayətdədir. 5-6 nəfər tutulub. Topxana da əsgərlərlə əhatə edilib. İş getmir. Qoyulan məsələlər haqlıdır. Qarabağ bizim olub, bizimdir, bizim olacaq. Aramızda araqızışdıranlar var. Onlar istəyir ki, Ermənistandakı hadisələr burada da təkrar olunsun. (“Ya - lan - dır!”).

15.48. Sabir: 

- Moskvaya nümayəndə heyəti aparacaq. Televiziya bizim nümayişimizi xalqa göstərəcək. Gəldiyimiz təmkinlə, səbirlə də dağılışaq. Mübarizə heç vaxt qurtarmır. Bacılarımız, qardaşlarımız əziyyət çəkməsin deyə dağılışaq. Kim istəsə qala bilər. Bununla da mitinq bağlı elan edilir.

15.52. Nemət:

- Gəlin aclıq elan edənlərdən xahiş edək, yalvaraq ki, aclığa son qoysunlar. Bununla da mitinqi bağlayırıq. (Camaat dağılmağa başladı). (“Evə gedən - erməni!”).Şərəf lövhəsinin (Lenin meydanının solunda) üstündə: “...ənlar, rədd olun Azərbaycandan”.(Şaumyan və başqa “yan”ları lövhədən pozublar, içində “Salyan” da gedib). Gündüz mitinq qurtarandan sonra ayaqlarımın yorğunluğunu çıxarmaq üçün evə getdim» (5).

Amma biz, qızlbaşlar dağılışmadıq və mitinqin son bulmasına imkan vermədik…