Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir

Mirəli Seyidov

- Akademiyamız sizin tələblərinizlə razıdır. Sizinlə addımlamağa hazıram. Mən özümlə daşnak partiyasının çap etdiyi xəritəni gətirmişəm. Bu xəritədə Xəzərdən Qaradənizədək Ermənistandır. Bu gün biz zəiflik etsək onlar deyəcək ki, Naxçıvan da bizimdir, Azərbaycan da bizimdir. Zəngəzur bizimdir. 18-19-uncu ildə Bakıda, Şamaxıda 100 mindən artıq azərbaycanlılar qırılıb. Hər il mart ayını Matəm ayıa dlandıraq. Əlbir olaq, ağılla işləyək.

16.07. Sabir:

- Bircə cümlə deyilməlidir ki, Qarabağ qədim Azərbaycan torpağıdır, ona görə verilə bilməz. Yığışıb təsdiq etməliyik.

16.07. Ağsaqqallar adından Məmməd kişi:

- Culfa zəhmətkeşlərindən sizə salam gətirmişəm. Niyə burada soruşan yoxdur ki, ay mənim məzlum xalqim, bura niyə yiğışmısınız? Bu məni kədərləndirir. Ancaq sevinirəm ki, xalq haqlarını tələb edir. Ermənistana niyə deyilmir ki, ay həyasız, niyə işimizə qarışırsınız?

Vətəni sevməyən insan olmaz,

Olsa da o şəxsdə vicdan olmaz!

Biz Vətəni sevirik, onu qorumağa hazırıq. Yaşasın birlik! Yaşasın sülh!
16.11. Sabir:

- Təzədən çıxışıma başlayacağam, çünki birbaşa translyasiya başlayacaq. Aşağı 2 yoldaş gedib baxsın, verilmirsə çıxışları kəsəcəyik.

16.14. Camaat veriliş üçün əl çaldı.

Sabir:

- 6 gündür ki, Azərbaycanın igid oğul və qızları, ağsaqqalları Bakının bu baş meydanına yığışib taleyimizi müzakirə edirik. Düzdür, başlıca səbəb Topxanadır, ancaq daha böyük dərdlərimiz var. Erməni millətçiləri hadisələrdən istifadə edirlər. Qoy bütün Azərbaycan xalqı bilsin ki, siz nə tələb edirsiniz. Dünənki televiziya verilişi nə idi? Eşq olsun sizin iradənizə! Bu meydanda xalqdan gizlədilən heç nə yoxdur. Bizim hərəkatımız çox vaxt təhqir olunur. Günah çox vaxt bizim üstümüzə yıxılır. Bu, mətbuatımızın ikiüzlü siyasətinin nəticəsidir.“Qa-ra-bağ!” (sürəkli). Qoy xalqımız eşitsin, siz də eşidin. Qarabağ tarix boyu Azərbaycanın olub. İndiki Ermənistan SSR-in torpaqlarının çoxu da Azərbaycanın olub. İndi bizim qalan torpaqlarımızı onlar istəyirlər.

16.22. Nemət Pənahov:

- Qoy prinsipal mübarizəmiz xalqa çatsın. Xalqımız parçalanıb. Qarabağa uzanan xain əlləri kəsməliyik. Qoy dünya səsimizi eşitsin. Sumqayıt hadisəsinin ermənilər tərəfindən ssenarisinin hazırlanması ifşa edildi. Beş gündə burada heç bir hadisə baş verməyib. Ermənilər bizi ifşa edirlər. Biz isə özümüzü müdafiə edə bilmirik. Mətbuat, televiziya günahkardır. Erməni fitnəkarları yenə aramıza soxulub. Buna Azərbaycan xalqının oğulları yol verməyəcək. Azərbaycan Mərkəzi Komitəsindən tələb edirik Dağlıq Qarabağ buraxılsın, Sumqayıt hadisəsinə düzgün qiymət verilsin; ona Sumqayıt məhkəməsində obyektiv baxılmalıdır. Hərdən deyirlər ki, kimsən ki, xalqın adından danışırsan? Moskvaya çatdırılsın ki, xalqımız özü taleyini həll etsin. Neçə ki xalqın tələbləri həyata keçirilməyib, Ermənistanla əlaqələr kəsilsin. Tələblərimiz ödənilməyincə ümumazərbaycan tətili elan edilib. Hamı bir nəfər kimi mütəşəkkil olmalıdır. Tələblərimiz həyata keçməyincə Azərbaycan ölü elan olunur.

16.30. Qulu Xəlilov:

- Böyük birliyinizin qarşısında baş əyirəm. Biz evimizdə rahat yata bilmirik. Biz torpağımızı qoruyuruq. Dünən bu böyük izdihamı televiziyamız verməyib. Onlara ar olsun! Ermənistanın Moskvada, Moldaviyada satqın nümayəndələri var. Tələblərimizdən biri budur ki, Əhmədovun ölüm hökmü ləğv olunsun! Topxanada yenə hadisələr gedir. Əgər Topxanada yenə də ermənilər tikintini dayandırmasa oraya yürüş təşkil edilsin. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ləğv edilsin. Zori Balayanlar, Silva Kaputikyanlar, Ağanbeqyanlar havaxt cəzalanacaq? Xalqlar arasına ixtilaf salanlar cəzalandırılsın.


Qulu Xəlilov
16.35. Qadın diktor - Xalidə:

- Həftədən yuxarıdır ki, siz Azərbaycan televiziyasından narazısınız. Üzr istəməyə hazırıq. Ancaq verilişləri birbaşa hazırlamırıq, Mərkəzi Komitədə baxılır. Bu gün Azərbaycan Televiziyası kollektivi qərar qəbul edib: erməni dilində verilişləri ləğv etmişik. (Alqışlar).

16.39. Aydın Məmmədov:

- Bu gün burada hər söz danışmaq olar. Ancaq məsələ burasındadır ki, başqa respublikada bizə baxanlara da bildirmək istəyirəm ki, biz bu meydana döyülə-döyülə, söyülə-söyülə gəlmişik. Suyumuzu, çörəyimizi böldüyümüz adamlara qüdrətimizi göstərməyə gəlmişik. Hansı yolla olursa-olsun xalqa qarşı çevrilmiş muxtariyyət ləğv olunsun! Biz mart ayından bu yana hər təhqirə dözmüşük, hər cür ləkələrə dözmüşük. Bəsdir, Kaputikyan, bəsdir, Poğosyan! Bizim Bakı bizim üçün zirzəmilərdən ibarət olub. Lakin bu gün MV partiya təşkilatı bu dostluğa zidd gedirsə buraxılsın. Biz xalqımızın mənafeyini dünyanın hər yerində müdafiə etməyə hazırıq! Sizin iradəniz həyata keçənədək burada qalacağıq.

16.45. Sabir:

- Xəzərdə neft fantan vuranda 5 dəqiqədən sonra Moskva eşidir. Bəs 5 günlük hadisələrimizdən niyə soraq vermir? Bir neçə saat qabaq müğənni Zurufçu zəng vurub ki, bütünAvropadakı azərbaycanlılar sizinlədir. Ali Sovetə müraciət edirəm. Ali Sovet bu gün NKAO-nu (DQMV – B. T.) ləğv etmək üçün növbədənkənar sessiya çağırsın. Poğosyan daşnak kimi ifşa olunmalıdır.

16.55. Nüsrət Kəsəmənli:

- Tələblərimiz 10 dəfə, 100 dəfə təkrar olunsa da, xeyri yoxdur. Nəticə olmalıdır. Müharibə caniləri Nürnberqdə mühakimə olundu, bəs sumqayıtlılar niyə Moskvada mühakimə edilir? Onlar da Bakıda, ya da Sumqayıtda mühakimə edilsinlər. Torpaq yolunda xalq ölümə hazırdır. Azərbaycan hökuməti xalqla birgə, onun istəyinin önündə olmalıdır.

16.58. Niyaz Hacıyev (Şuşada I katib işləyib):

- Biz daşnakların dabbaqda gönünü tanıyırıq. Poğosyan həbs edilmək yerinə birinci katib qoyuldu. Azərbaycanlıların sayı vilayətdə aşağı düşdü. Qəsdən Stepanakertdən keçib gəlirəm. Orada sovet hakimiyyəti yoxdur. Onlar gəmimizdə oturub bizə ağalıq edirlər. Köhnə rəhbərliyimiz buna gərək şərait yaratmayaydı. İndi bəzi adamlar yeni rəhbərlikdən şikayətlənirlər. Ancaq əsl hakimiyyət Moskvadan gələn nümayəndələrdədir. Niyə biz Əfqanıstanda qayda-qanun yarada bilirik, öz torpağımızda yox? Mən daşnakların Sumqayıt hadisəsinin səbəbkarları kimi cəzalandırılmasını tələb edirəm. Yaşasın Azərbaycan xalqı!

17.04. Nemət: 

- Mənə çoxlu yazırlar ki, ali məktəblərdən, zavodlardan tətilə gələnləri qovublar. Onları qovanlara ar olsun!

17.05. Aclıq elan edənə (Fəraməz Allahverdiyevə) söz veririk:

- Dünən mən dedim ki, məni onsuz da televizorda verməyəcəklər. Ona görə ki, istədilər ki, bizi xalqdan ayrı salsınlar. Jurnalist idi, yoxsa kimsə, soruşdu ki, bununla siz Nemətin ardınca getmirsiniz ki?

Aclıq elan edənlər:

Zülfüqarova Aidə- 3 gün qabaq (APİ),

İsgəndərova Əlavə- 19 noyabrdan,

Quliyev Elşən – 20 noyabrdan,

Nuriyeva, Əliyev Akif – tələbə və bir də Allahverdiyev Fərəməz, yəni mən – noyabrın 17-dən.

Bizim institut - XTİ xalqın institutudur. Tələblərim:

1) Topxanadakı işlər dayandırılsın.

2) Azərbaycan SSR-lə Ermənistan SSR arasında əlaqələr bugündən dayandırılsın (neft, qaz).

3) İsmayılov, Əhmədov haqqındakı hökmlər ləğv edilsin, obyektiv qiymət verilsin.

4) Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində muxtariyyət ləğv edilsin.

Bu muxtariyyət olduqca xalqlarımız arasında düşmənçilik olacaq. Mən isə bunu istəmirəm. Xalqı öz ardınca apara bilmirsə dövlət xadimləri istefa versinlər. Mərkəzi Komitə xalqın səsini eşitmirsə, o nəyə lazımdır? Sizi axıradək mübarizə aparmağa çağırıram. And içirəm ki, sonadək mübariz olacağıq.

Sonra Şəhriyarın şerindən iki misranı söylədi:

...Ey məğrur Bakımız, Azərbaycan! (Sürəkli alqışlar).

17.13. Sabir: 

- Hamımız biriksə aclıq elan etməyə ehtiyac yoxdur. (Xalqı sakitləşdirir). Şəhərdə siqnal verə-verə maşında gəzənlər var.

17.15. Vəli Məmmədov (raykom katibi):

- Şəhərdə bu gözəl hisslərimizi korlamaq istəyənlər var, bədxahlarımız var, onlar işimizi ləkələmək istəyirlər. Mübarizəmiz davam etməlidir, ancaq mübarizə formaları dəyişsin. Kollektivlərdə yığışıb müzakirə edək, qərar çıxarıb yuxarı göndərin. Qələbəmizi sona yetirmək üçün bir xahiş edirəm, hamımız vəhdət təşkil etməliyik. Mən sizinlə fəxr edirəm. Yaşasın qələbəmiz!

17.19. Ə. Cəfərzadə:

- Biz inandıq ki, hamınız qeyrətlisiniz. Halal olsun ananızın südü sizə. Siz bizlərə, böyüklərə yaxşı dərs verdiniz. Halal olsun sizlərə! Əhməd Əhmədovun ölüm cəzasının ləğv edilməsini tələb edirik. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ləğv edilsin. Ekstremist ziyalılar mühakimə edilsin…

17.30. Sabir:

- Nümayişimiz hadisəsiz baş versə, nümayiş etdirəcəyik ki, Sumqayıt bizim iş deyil.

17.32. B. Vahabzadə:

- Danışmaq yox, konkret iş görməliyik. Mən yazmışam Ermənistan SSR Ali Sovetinə, surəti SSRİ AS RH-inə. Ermənistanda azərbaycanlılara şərait yaradılsın, yoxsa Azərbaycan SSR-də Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ləğv edilsin. (S.Rüstəmxanlı təklifi səsə qoydu, kütlə razı oldu).

17.35. Sabir:

- Hər gün rəhbərlərimiz görülən işlər haqqında məlumat verirlər. Hər gün addım-addım irəli gedirik. Lent qurtardı. Hava qaralıb, televiziya daha göstərə bilmir.

17.38. Həsən Həsənov (MK katibi). (Küyə basdılar). Hamı oturdu.

17.41. Nemət:

- Yerdən tələb var ki, bu translasiya “Vremya”dan sonra yenidən təkrar verilsin.

17.44. Xəlil Rza: Birinci tələbim - böyük tələbim odur ki, Mixail Sergey oğlu Qorbaçov Azərbaycana gəlsin. 31 milyonluq Azərbaycan xalqı Moskvaya gedə bilməz, ancaq o bura gəlsin. Aclıq edənlərin ayağına başçılarımızdan heç kəs gəlməyib. Gəlsin və görsün ki, Sumqayıt adlı cəhənnəm var. Gəlsin və görsün ki, 40 min türkazər necə bölüşdürülüb SSRİ-yə. Qazax, Laçın, Kəlbəcər, Gədəbəy, Tovuz torpaqlarını satanlar niyə məhkəməyə cəlb olunmayıblar? Niyə televiziya işimizi işıqlandırmır?

17.48. Həsən Həsənov (katib):

- Hal-hazırda xalqımız böyük imtahan verir. Siyasi mədəniyyət, ağıl hesabına hər şeyi həll etməyə qadirik. Biz sizin hamınızla bir yerdəyik. Bütün dünyadakı azərbaycanlıların qəlbi bizimlə birgə vurur. Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi bürosunda dərdlərimiz müzakirə edilir. Gəlin birlikdə məsələlərimizi müzakirə edək, görək hansı yolla getməliyik. Mən and içirəm ki, B. Vahabzadənin müraciətinin Moskvaya göndərilməsinə çalışacağam. DQMV-nin rəhbərliyinin vəzifədən çıxarılması büroda müzakirə edilib və qərar çıxardıq ki, onlar uzaqlaşdırılsın. Plenum bu qərarı təsdiqləməlidir. Bir çox rəhbərlərimizin qeyrətsizliyi üzündən ana dilimiz layiq olduğu yeri tutmur. MK-nın bürosu qərara aldı ki, B. Vahabzadənin rəhbərliyi ilə Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq Azərbaycan dili dövlət qanunları dili kimi qəbul edilsin. Bizə elə oğullar lazımdır ki, Azərbaycan xalqının beyinlərə yeridilmiş tarixini yox, əsl tarixini yazsın.

Xalqımızın bu ağır günlərində qəhrəman oğullarımız burada durub. Onlar öz rəylərini bildirsinlər. Sağ olun, var olun! (Sürəkli alqışlar).

19.59. Sabir:

- Bizə çatdırdığı qərarlar qələbəmizdir. Qələbəyə bu cür addım-addım getmək gərəkdir. Sizin iradənizlə tariximiz üçün çox böyük işlər gördük. Qəbul olunmuş qərarlara görə sizə borcluyuq. Hamınızın qarşısında baş əyirəm.

18.00. Tofiq Bayram:

- El gücü sel gücüdür. Gəncənin adı özünə qaytarılsın.

Sabir:

- Ali Sovet bu haqda qərar çıxarıb.

18.03. Fatma xanım (ana):

- Zavoda gedin, işləyin - yaylıq atıram, diz çökürəm, yalvarıram. (Fit, qışqırıq). “Tə - til!” (sürəkli).

Müzakirəyə başladılar. Axşam televiziyada “Vremya”dan sonra nümayiş iştirakçılarımızdan meydandan birbaşa müsahibələr götürdülər. Sonra studiyada Sabir Rüstəmxanlı, Nüsrət Kəsəmənli, Aydın Məmmədov, İsa Qəmbərov çıxış etdilər. Gecə saat 1-ə işləyəndə televiziyada dedilər ki, mühüm xəbər gözləyirik, proqramı izləyin. Ancaq 1-ə qalmış, dedilər ki, xəbəri almamışıq, sabah elan edəcəyik. Feyzi ilə evdən çıxıb Tonqallar meydanına yollandıq. Yolda Mətləb (aspirant) rast düşdü, o da bizə qoşuldu. Dedi ki, bu gün Gəncədən gəlirəm. Orada da iki gündür ki, nümayiş gedir. Orda bir erməni öldürüblər. Naxçıvanda, başqa rayonlarda da kütləvi nümayişlər keçirilir» (5).

Beləliklə, Nemətin yazdıqları bizi hadisələrin heç də xoş olmayan astar üzü ilə, Tahirzadənin qeydləri isə son dərəcə gözəl təsir bağışlayan üz tərəfi ilə tanış etdi. Nəticədə aysberqin suyun altında qalan zülmət hissəsi ilə də, günəşin şüaları altında bərq vuran yuxarı hissəsi ilə də tanış olduq. Gözlərimiz önündə dəhşətli bir təzad sərgiləndi. Nemətin aysberqin zülmət tərəfində «paqonsuz KQB generalları» və ya da özünün dediyi ki, «xalqla hökumət arasında ikibaşlı oyun oynayanlar» ilə təkbaşına savaşını da, ona olunan şiddətli təzyiqləri də gördük, işıqlı tərəfində həmin dövrdə ona olan ümumxalq sevgisinin şahidi də olduq. Həmin günlərin ümumi mənzərəsi belə idi.