Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir

Rus ordusu ilə üz-üzə: Xalq geri çəkilməməyə və sona qədər mübarizə aparmağa qərar verir

Nemət Pənahlının yazdığına görə, vəziyyət o yerə gəlib çıxmışdı ki, meydanda xalqın qulaq asdığı iki adam qalmışdı: o və ondan daha radikal mövqe tutan Hatəmi (5, s. 170). Bunlardan birincisi xalqı zərbə altında qoymamaq üçün meydanın müvəqqəti dağıdılması və mitinqlərə keçici olaraq ara verilməsinin zəruriliyini düşünür, ikincisi isə heç bir təhlükə olmadığına, mitinqin dağıdılmasına yol verməmək, mübarizəni son ana qədər davam etdirmək lazım olduğuna inanırdı.

Meydanı dağıtmaq istəyənlərdən biri həmin dövrdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin professoru olan Kamal Abdullayev (Abdulla – B. T.) Nemət Pənahlının istintaqı zamanı müstəntiqə verdiyi ifadəsində demişdir: "Qərargah üzvləri (Nümayiş Komitəsi nəzərdə tutulur – B. T.) olan Rüstəmxanlı, Vahabzadə, Xəlil Rza və mən qərara aldıq ki, çıxış edib xalqı müdrikliyə, hər hansı toqquşmadan qaçmağa, meydanı dağıtmağa çağıraq. Bu qərar qəbul edilərkən Nemət də orada idi. Məncə, o da bizim qərarla həmrəy idi" (4).

Muradov Eldar Ərşad oğlunun istintaqa verdiyi ifadəsindən isə oxuyuruq: "Meydanda bir neçə dəfə Pənahovla rastlaşmışıq. Söhbətimiz meydanda və onun ətrafında ictimai asayişin qorunması məsələsinə həsr olunurdu. O, bir neçə dəfə mitinqçiləri meydandan çıxartmaq və uzanan mitinqlərə son qoymaq istəmişdi. Məsələn, 23, 24 və 26 noyabrdakı çıxışlarında mitinqi qurtarmağa çağırdı və hər dəfə minlərlə mitinqçini meydandan çıxartdı. Lakin Hatəminin qrupu bunun əleyhinə idi, əllərindən gələni edirdilər ki, xalq meydanda qalsın, gedənlərsə qayıtsınlar" (3).

Həmin günlərin fikir qarşıdurmasında bəhs edən Məhəmməd Hatəmi aralarındakı taktiki fikir ayrılığı səbəbindən Nemət Pənahlını sərt tənqid edərək, hətta bəzən etika sərhədlərindən bir qədər kənara çıxıb təhqir edərək, özünün «Acı həqiqətlər» kitabında yazır: «Bizləri düz yola yönəldən Tanrıya şükürlər olsun. Nemət axşam qaranlığında mikrafonla çıxış edərək səslənəndə ki, "dağılırıq!", meydanın hər tərəfində hazır dayandırılmış naməlum adamlar bütün taxta ehtiyatını bir anın içərisində tonqallara tullayıb alovlandırdılar. Meydanı dağıtmaq üçün gör nə böyük gizli hazırlıq görülübmüş! Soyuq noyabr-dekabr günlərində meydanda, çadırlarda istiliyin hesabına davam gətirilirdi, indi necə olacaq? Sarsılmış, ölmüş adama dönmüşdüm. Nə tərpənir, nə bir söz deyə bilirdim. Sakitcə dayanıb tamaşa edir, fikirləşirdim: "hər şey məhv oldu". Biri-birinə dəymiş meydanda hər tərəfdən səslər gəlirdi: "dağılırıq!". Nemət bu səslərin sədası altında, əksəri fabrik-zavod fəhləsi olan, 10-15 min adamı təkə kimi dalına salıb meydandan çıxartdı. O, bir neçə dəfə belə etdi. Çox keçmədi ki, o boyda meydan boşalıb seyrək tüklü keçəl baş misalına döndü. Qızılbaşlardan kimsə meydanı tərk etmədi, Eldar İbrahimdən və qardaşı Loğman İbrahimdən başqa.

Noyabrın 24-də səhər meydanda adamlar azalmışdı. Nemət onları dadağıtmaq fəaliyyətinə girişdi. Əli quranlı Hacı Sabir bu işdə ona köməkçi göndərilmişdi. Onlar adamları Qurana and verib deyirdilər: "Sizi and veririk bu Qurana dağılın gedin, elə eləməyin ki, buranı qana boyasınlar".

Adamların meydandan çıxmamasına görə məni günahlandırmağa başlayan Nemətlə aramda kəskin mübahisə, toqquşma çıxdı. Onu xəyanətkar tip kimi xarakterizə edib, adamların gözündə pis kökə qoydum. 

Gənclər Neməti hədələməyə başladılar: "Xain əclaf, səni doğram-doğram edəcəyik!" Meydanı dağıtmağa Nemətə və Hacı Sabirə imkan vermədim. Onlar suları süzülə-süzülə meydanı tərk edəsi oldular. Hacı Sabir bu hərəkəti üçün: "Məni aldatmışdılar ki, meydanda qırğın olacaq" deyib, Təzəpir məscidində qızılbaşlardan üzr dilədi. Ola bilsin kimsə bu yazdıqlarıma inanmasın, kimsə desin: "Yalandır, böhtandır, Nemət meydan dağıdan olmamışdır!" (1, s. 48-50).

Hatəmi sözünün həqiqət olduğunu sübut etmək üçün yuxarıda təqdim etdiyim istintaq ifadələrini (3; 4) misal çəkir və davam edir: «Bu faktlar Nemətin meydanı dağıtmaq istəməsinə yetərli sübut deyilsə, keçək 16. 09. 1989-cu il tarixli Azadlıq meydanındakı mitinqdə Nemətin öz dediyinə: "Keçən il mən nümayişi dağıtmaq istəyirdim, başqaları mane oldu". Bu başqaları, Eldar Muradovun dilə gətirdiyi, Hatəmi və onun qrupu, yəni cəbhəçilər-qızılbaşlar idilər. Faktlardan göründüyü kimi, təkrar edirəm, meydanda Nemətin "düz xətti" olmamışdır. O, S. Rüstəmxanlı kimi, dövlət cəbhəsində fəaliyyət göstərmişdir. Düz xətt Xalq Hərəkatı Cəbhəsinin - qızılbaşların olmuş, 24-ü noyabrda günortadan sonra Nemət bu xəttə qoşulmaq məcburiyyətində qalmışdır, yəqin ki, maskalanmaq üçün. Nemət getdikdən sonra meydan başsız qaldı» (1, s. 50).

Azərbaycanın «demokratik» mətbuatında meydan hadisələrindən danışılanda, bir qayda olaraq, meydanın liderləri kimi Nemət Pənahlı və Sabir Rüstəmxanlının adı hallandırılır, Hatəmidən isə ya söz belə salınmır və ya da ötəri bir-iki söz deməklə kifayətlənilir. Görünür, burada müəyyən siyasi maraq və mənafelər özünü göstərir. Çünki xaricdə dərc edilmiş ciddi araşdırma əsərlərinin heç birində Sabir Rüstəmxanlı vacib fiqur kimi gözdən keçirilmir, əsasən Nemət Pənahlıdan və Məhəmməd Hatəmidən, bir sıra hallarda isə həm də Siyaməkdən danışılır. Odur ki, Nemət Pənahlının «meydanda xalqın qulaq asdığı iki adam qalmışdı» fikrini qəribçiliyə salmamaq lazımdır. Bu fikri həmin dövrü mətbuatı da təsdiqləyir. Məsələn «Kommunist» qəzetində dərc edilmiş bir məqalədə Hatəminin ünvanına şər və böhtan yağdırılsa da, onun aparıcı simalardan biri olduğu birmənalı şəkildə qeyd edilir: "Tribunada Pənahovu çox vaxt Hatəmi əvəz edirdi. Bu nadan və mürtəce şəxs adamları geriyə, orta əsrlərin qayda-qanunlarına səsləyir..." (2).

Eyni halla İngiltərədə nəşr olunan "Qardian" qəzetində (may, 1989) də rastlaşırıq. Qəzetdə tribunada dayandıqları yerdə soldan sağa Nemətin, S. Rüstəmxanlının və Hatəminin şəkilləri və meydan haqda məqalə çap olunmuşdur. Şəkilin altında və məqalədə Nemətdən, Hatəmidən meydanın rəhbərləri kimi söhbət açılmış, S. Rüstəmxanlının adicə adı belə anılmamışdır (1, s. 68).

M. H. Tantəkin «Acı həqiqətlər» kitabında eyni sərt tutumunu davam etdirərək, Nemət Pənahlının ünvanına ittihamlar yağdıraraq, 23-dən 24-nə keçən gecə baş verənləri belə təsvir edir: «Mənsur Əlisoy mənə təklif etdi ki, tribunaya qalxıb meydanı idarə edim. Düzmü etmişəm, səhvmi etmişəm deyə bilmərəm, onun təklifini qəbul etməyib dedim: "Dövlət mənə mikrafon verməyəcək. Mikrafonsuz da meydanı yaşatmaq çətin olacaq. Nemət qayıdıb gələcək, mikrafonu yenə ona verəcəklər. Meydanı qoy o idarə etsin, biz aşağıdan nəzarət edərik. Qorxma, daha heç bir qələt qarışdıra bilməz".

İyirmi dördü noyabrda saat 11 radələrində meydanda baş verən olayı xatırlayanda həmişə kövrəlirəm. 300-ə qədər adam yağı düşmən qoşunun əhatəsində arxasız, köməksiz qalmışdıq. İntizarlı gözlərimiz xalqın yoluna tikilmişdi. Dara düşmüş balasına ayaqyalın-başıaçıq yardıma qoşan ana kimi, qeyrətli xalqımız köməyi-mizə yetsə necədir?! Sevincdən bilmirdik nə edək. Bütün Abşerondan meydana o qədər insan axışıb töküldü ki, iynə atsaydın yerə düşməzdi. Dövlətin və nemətlərin, sabirlərin istəyi boşa çıxmışdı. Fikrimdə yanılmamışdım, Nemət meydana qayıdıb mitinqin başına keçdi. İlk sözü bu oldu: "Mən deyirdim dağılaq, istəmirsiniz dağılmayaq, mitinqi davam etdirək". Onun başqa yolu qalmamışdı, özündə 180 dərəcə dəyişiklik edib, eynilə bizim kimi, xalq tərəfinə keçdi və dövlətin əleyhinə çevrildi» (1, s. 50).

Əlbəttə ki, bu fikirlər hadisələrə sırf Məhəmməd Hatəminin siyasi baxışını əks etdirir və obyektiv olmaq üçün eyni hadisələrə qarşı tərəfin də münasibətini öyrənmək vacibdir. Elmi yanaşma məhz bunu tələb edir. Məsələyə birtətəfli baxış, üstəlik də sənədlərə istinad edilməyən baxış elmi deyil, siyasi baxışdır və bu cür münasibət bu kitabın prinsiplərinə yaddır. Lakin Nemət Pənahlının «Əbdiyyət yolçusu» kitabında konkret olaraq noyabrın 24-ü hadisələri ilə bağlı artıq yazdıqlarımızdan əlavə heç bir ətraflı bir məlumata rast gəlmədim. Odur ki, Ədalət Tahirzadənin «Meydan hərəkatı: 4 il, 4 ay» kitabından sözügedən tarixdə baş vermiş hadisələrlə bağlı qeydlərə diqqət yetirmək daha doğru olar. Fəqət onun yazdıqlarından belə aydın olur ki, o, təqribən saat 11.53-də Mərkəzi Komitənin yanında olub, Meydanda həmin an nə baş verdiyindən xəbəri olmayıb. Müəllif sözünə MK qarşısında baş verənləri təsvir etməklə başlayır və yazır:

« 24 NOYABR 1988.

KP Mərkəzi Komitəsinin qarşısında toplanış. Əsgərlər əhatə edib.

11.53. Rafiq (Zeynalov -? – B. T.) (“Ləğv olunsun!”):

- …Bu rəhbərlik möhkəmləndiriləcək. (“Muxtariyyət ləğv edilsin!”. Kütləvi uğultular, etiraz). Biz başqa tələblər də almışıq, onlar üzərində də ciddi iş gedir. (“Yalandır!”). Biz elə bilirik ki, sizin bu hərəkatınız MK-mıza, Vəzirov yoldaşa köməkdir. Sakitcə, təmkinlə işə qayıtmaq gərəkdir. (“Tə-til!”, sürəkli). (“Kommunist” küçəsindən bir dəstə gəldi, izdiham onları alqışladı). Bəzi yoldaşlar Bakıdakı hərbçilərin götürülməsini tələb edirlər. (“Rədd olsunlar!”). Biz gərək elə sakit olaq ki, onlar tezliklə getsinlər. (“Rədd ol!”, sürəkli). B.Vahabzadə haqqında şayiə yayılıb. O, sağ-salamatdır! (“Bəx-ti-yar!”).

12.03. Getdi. Mikrafonu da götürtdü. (“Mik-ro-fon!”, sürəkli). Yerdən deyirlər ki, xalqın səsini eşitmək istəmirlər, ona görə də sözlərini deyib gedirlər. N. Kəsəmənli MK-nın giriş qapısı ağzında bir neçə nəfərlə durub söhbət edir. Camaat gah onu, gah da mikrofonu tələb edir. Tatlıyevin axşamkı televiziya danışığı xalqı çox narazı salıb.

Söhbətdən. Meydanda kabab paylayan restoran işçiləri deyirdilər ki, yeyin, nuş olsun! Sizin pullarınızdır bunlar. İndiyədək siz bizi saxlamısınız, indi də biz borcumuzu qaytarırıq. (Təəssüf ki, bu sözləri vəzifəli milyonerlərimiz nadir halda deyir).

R. Zeynalov gedəndən sonra MK qarşısında camaat içində başsızlıq yarandı. Biri təklif edirdi ki, gedək Tonqallar meydanına, başqası deyirdi ki, oranı tanklarla kəsiblər; içəridən çölə buraxmırlar, çöldən isə içəri girməyə qoymurlar. Biri deyirdi: oturaq. Üçüncüsünün ağzından başqa avaz gəlirdi. Heç kim nə etmək lazım olduğunu bilmirdi.

12.31. “Azərbaycanfilm” işçiləri böyük dəstə ilə gəldilər. Əllərində böyük şüar: “Azərbaycanfilm”qəti qərar gözləyir”.

13.15. Tonqallar meydanındakı vəziyyəti öyrənmək üçün “Neftçilər” prospekti ilə Hökumət evinə doğru yollandım. Prospekt boyu hərbi maşınlar düzülüb. Hamısı “00” nömrələri ilə başlanır, məsələn; 00-01 VQ (Hamısı VQ, DE idi). Əskərlərin əlində avtomat, qranatatan, rezindəyənək, əyinlərində qalın zirehli plaş, başlarında dəbilgə və əllərində plastik şüşədən qalxan...

“Neftçilər” prospektindən Kirov (indiki Bülbül) prospektinin tininədək 42 tank saydım. Çoxunun yanına adamlar toplaşıb söhbət edir. Əsgərlər çıxıb tankın üstündə oturub. Gördüm ki, biri fıştırıqda “Mənsuriyyə” çalır. Soruşdum ki, qarabala, bizimkisən? Dedi ki, sizinkiyəm, ancaq mənə çox danışmaq olmaz. Elə bu vaxt praporşik ona nəsə dedi (yəqin söhbətini kəsməyi tələb edirdi).

Başqa bir tankda bir özbək və bir çeçen var idi. Soruşdum ki, bizim məqsədimizi bilirsinizmi? Dedilər ki, yox, ermənilərlə niyə dava edirsiniz? Başa saldım. Əsgərlər dedilər ki, acıq. Elə bu vaxt bir oğlan əlində dolu yeşik yaxınlaşdı və onlara ötürdü.Açdılar, içində kağız torbalara doldurulmuş yemək vardı.

13.45. “Neftçilər prospektində - “Azərbaycan” mehmanxanasının yanında böyük dəstə toplaşıb. Girişi iri maşın kəsib. Maşının üstündə bir oğlan xalqı təmkinə, birliyə çağırır. Bulvardan tutmuş hər yanı əsgərlər tutub. Birtəhər getdik içəri. Dünən gündüz hər kv. metrə 10 adam düşüb.

MEYDAN. Gecə meydanda təxminən 30-40 min adam qalıb. Bəhmən Sultanlının (ADU-nun fizika müəllimi) söhbəti: Tanklar içəri girməsin deyə adamlar Hökumət evinin dörd yanına toplaşmışdılar. Haradan tank səsi çox gəlsə tez ora cumurdular. Maşın-maşın Əlibayramlıdan, Gəncədən, Salyandan, Cəlilabaddan (piyada) adamlar yemək gətiriblər. Gecə Dədə Qorqud tonqalları yandırılıb, ətrafına Xətayi dəstələri yığışb. Gecə saat 2-də gəlib “Abşeron” mehmanxanası qabağından Əfqanıstanda qulluq edənlər (hərbi paltarda - seçilmək üçün) bir cərgə əl-ələ düzüldülər. Biri qabağa yeriyib rus əsgərlərinə dedi ki, biz əfqanlarıq. Nümayiş dincdir. Keçirsiniz, gəlin keçin üstümüzdən. Onların arxasında yenə qol-qola tutmuş, intizamla dayanmış cərgə durmuşdu. Üçüncü cərgə isə diz üstə dayandı. Tanklar vəziyyəti belə görüb geri qayıtdılar.Qadağan saatı sona yetən kimi - saat 5-də meydanı alqış səsləri bürüdü.

Vəli Məmmədov saat 6-ya işləmiş gəlib Bəhmən Sultanlıya deyib ki, Bəhmən müəllim, mən bu xalqın qarşısında diz çökürəm. Dünən onları dağıtmaq istədik, mümkün olmadı. (Ağlayıb).

14.00. Tonqallar meydanında 500-600 min adam var.

14.07. Nemət baş tribunaya çıxdı. Bir azdan havada hərbi vertolyot göründü (adamları çəkirdi).

14.30. Bəhman müəllimlə birgə arxa tərəfdən baş tribunaya daxil olduq. Nemət, Əbülfəz Əliyev, Xəlil Rza, Hatəmi, Mənsur Əliyev, Tağı Xalisbəyli və başqaları buradadır. (Amalya Pənahova, Zəlimxan Yaqub, Əhmədiyyə Cəbrayılov və b. da).Xəlil bəy söylənəcək təklifləri yazırdı. Mən də dedim ki, “Tonqallar meydanı” adlandırılsın durduğumuz bu Lenin meydanı. Dəftərinə yazdı.

Amaliya Pənahova
14.50. «Azərbaycan» mehmanxanası tərəfdən yol açıldı. Böyük dəstələr əllərində bayraqlar, şüarlar meydana gəldilər. Şüarlardan görünür ki, onlar MK-nın qarşısında toplaşanlardır. Nemət tribunanın səkisinə çıxıb ucadandanışanla dedi ki, televiziya işçilərinə yol verin, onlar gəlib çəksinlər. Xalqımızın bu qələbəsi çəkilib tarix üçün saxlanılmalıdır.

Zəlimxan Yaqub
Dünən Gürcüstanda da 500 minlik nümayiş olub. Stalin və Beriya ilə bağlı gürcü xalqının təhqiredilməsinə son qoyulmasını, suveren hüquqlarının bərpasını tələb ediblər. Moskva 8 gündür ki, susur, televiziyada Bakıdan bir dəqiqəlik belə veriliş verilməyib.

Əhmədiyyə Cəbrayılov
15.05. Nemət səkiyə çıxıb dedi ki, dünya tarixində ilk dəfə olaraq 8 gecə-gündüz nümayiş keçiririk. Bu birliyi, mütəşəkkilliyi qorumağa and içirik! (“And içirik!”). Telestudiyanın əməkdaşları çəkirlər.

132 No-li məktəbin direktoru Aliyə Təhmasib MK-nın qarşısından gələn camaatın üstünə tank yeriyəndə (onların qarşısını almaq üçün) özünü atıb tankın qabağına. İki körpə qız və bir oğlan da belə edib, tanklar yoldan çıxıb, onları buraxıb.

Aliyə Təhmasib
Əhməd Əhmədovun atası Mirimani də tribunada idi. Deyirdi ki, bizi məhkəməyə buraxmırdılar. Moskvadan bu gün gəlmişəm.

15.36. Nemət:

- Şuşadan gəlib Topxana meşəsinin vəziyyəti haqqında televiziyada məlumat verən oğlan da buradadır.

16.06. Tez-tez ürəyi keçənlər olur. Ona görə də Nemət camaatdan xahiş etdi ki, qabaqda çox sıxlıq olduğundan hamı dənizə doğru beş addım çəkilsin. Camaat çəkildi. Nemət bərk yorğundur. Elə tribunanın beton pilləkanın üstündə uzanıb yatdı. Uzanan kimi də yuxuladı. Üstünü örtdülər, altına palto saldılar. Kino operatoru fürsəti buraxmayıb şəklini çəkdi.

Meydanda camaata mer-meyvə, ərzaq paylayan üç maşın gəzir, ikisi İsmayıllı rayonundandır. PAZ avtobusunun qarşısına “İsmayıllı rayonu”, “QAZ-51” markalı maşının üstünə isə “İsmayıllı sovqatını qəbul edin” yazılmışdır. Maşınlardan savayı, qutular da düşürürlər. Deməli, təşəbbüs idarənin yox, ayrı-ayrı adamlarındır. İsmayıllının Topçu kəndindən olan Şükür Rəhimov da meydandadır. Sovqatı gətirənlərdəndir. Görüşüb söhbətləşdik. Dünən Tonqallar meydanı mehmanxanadan-mehmanxanaya və tribunadan bulvaradək dolmuşdu (1 milyondan çox adam).

Sumqayıt “cani”si Yavər Cəfərovun (əsli Cəlilabaddandır) anası Elmira xanım da buradadır. 17 yaşında uşaq guya 7 nəfəri öldürüb. Ananın dediyinə görə, Sumqayıt müstəntiqləri Dəmirov, Arif  Babayev, Yaşar Məmmədov Əhməd Əhmədovu döyüb üç qabırğasını sındırıblar. Onun oğlunu toka veriblər. İlham İsmayılovun (3-üncü “cani”) isə əlini qazda yandırıblar. Onların dırnaqlarını çıxarıblar. Döyüblər ki, bir-birinin üzünə dursunlar.

16.25. “Və-zir-yan!”, “mik-ro-fon!” (aramsız). Bir milis işçisi söyür: “Oğraşlar bir mikrofon nədir ki, onu vermirlər,”.

16.31. Nemət (A.S.Puşkin)”.

Şüarlar:

“Stepanakert televiziyasının verilişləri məcburi dayandırılıb”.

Xor: 

“Domsovetdə yatdılar, 

Qarabağı satdılar”(geniş yayılan mahnılardan).

Dəvəçidən gələn ərzaq maşınını Saray postunda saxlayıb buraxmırlar. Oğlan xahiş etdi ki, bu xəbəri Nemətə çatdırın. Ali Sovetin qərarı ilə işığı meydanda kəsiblər. Mikrofon da vermirlər. Gədəbəydən gələn beş maşın kartofu da saxlayıblar. Görünür, bu hal başqa rayonlarda da olub. İstəmirlər ki, hərəkat geniş yayılsın.

16.45. Mikrofon gətirdilər.

16.46. Nemət çıxıb sakitliyə çağırdı:

- Mən xalqımın bu qüdrəti qarşısında diz çökürəm! (Nemət hər dəfə əlini yuxarı qaldıranda sağ qolunun altında pencəyinin söküyü görünür).

16.50. Şəkili Əhmədiyyə Cəbrayılov (Fransanın milli qəhrəmanı):

- Baş əyir sizə, sağ ol deyirəm. Mən faşistlərə qarşı vuruşmuşam. (Sonra özünün döyüş yolundan danışdı). Bu gün mən də məyusam. Əgər biz dava-şava istəyiriksə, onu burada yox, Stepanakertdə edərik. Biz torpağımızı tələb edirik. Ancaq bu gün tanklar bizi mühasirə edib. Balalarımız niyə bizə qarşı durub? İmperialist ölkələrdən burnunu ölkəmizə soxan daşnaklar yox edilsin! Muxtariyyət ləğv edilsin! Biz erməni xalqı ilə dost olmaq, qardaş olmaq istəyirik. (Fit). Təmkinlə, vüqarla iş görmək gərəkdir. Sizə can sağlığı arzulayıram. (Alqışlar).

17.03. Nemət:

- Ey Azərbaycan xalqının qəhrəmanları! Mən sizə yanımda duran qəhrəmanı təqdim edirəm. O, təvazökarlıq edib özü haqqında heç nə demədi. Biz Əhmədiyyə Cəbrayılovla fəxr etməliyik. Vətənin çiyninə yük olanlara ar olsun! Vətəni çiynində aparanlara eşq olsun! Eşq olsun rayonlarımızdan bura piyada gələnlərə! Mənə məktublar gəlir. Deyirlər ki, lazım gəlsə kolxozun mal-heyvanını kəsib burada paylayacağıq. Burada şerə, aktyora ehtiyac yoxdur. Burada siyasi vuruşdur. Onlar xalqa bu gün kömək etmək istəyirlərsə işimizə mane olmasınlar, yayındırmasınlar 4 təklifimizdən (DQMV ləğv edilsin; vəziyyət düzəlməyincə Ermənistanla iqtisadi əlaqələr kəsilsin; Sumqayıt məhkəməsi Sumqayıta qaytarılsın; Əhmədovun ölüm hökmü ləğv edilsin).

Biz suveren dövlətik. Lenin indi sağ olsaydı tüpürərdi indiki dövlət başçılarının üzünə! O, xalqın içində olardı. Ar olsun belə diktatorlara, rəhbərlərə! (“Ar olsun!”). Xalq heç vaxt qılıncla qələbə əldə edə bilməz. Təyin olunmuş depu-tatlar, təyin edilmiş rəhbərlər bizə gərək deyil. 8 gündür Azərbaycan xalqı öz rəhbərlərini görmək istəyir. Mən onları yenidən xalqla görüşə çağırıram. Gəlməsələr istefa verməlidirlər, xalq onları yenidən seçməlidir. (Sürəkli alqışlar.“Və-zir-yan!”, “is-te-fa!”. sürəkli). İndiyədək xalqı dostluğa, qardaşlığa çağırırıq. Doğrudan da qardaşlıqdırsa Vyetnamın dərdini çəkirik, ancaq Təbrizlə əlaqəmiz yoxdur, orada tökülən qanlardan xəbərimiz yoxdur. And içirik ki, xalqın bütün tələblərini həyata keçirməyincə, MK xalqla birləşməyincə burada dayanacağıq. Yenə qulaq asmasalar qoy xalqı versinlər tankın altına. Generallara üz tutub deyirəm: xahiş edirəm bizim torpaqdan çıxsınlar. Tankla xalqın üstünə çıxmasınlar. Biz heç artıq hərəkətə yol verməyəcəyik. Biz suverenlik uğrunda mübarizə aparırıq. Mən sizsiz heç nəyəm. Bu gün hər bir azərbaycanlını müdafiə edəcəyik. Məktublar gəlir ki, filan raykom bizi tətilə buraxmır. Buradakıların qarşısı tankla kəsilib. Biz qeyrəti olanları çağırırıq. Heç kəsi zorla gətirməyə ehtiyac yoxdur. Gec-tez neft zavodları da bizə qoşulacaq. Onlarda Vətən qeyrəti yoxdursa yaylıq bağlasınlar başlarına. Kimin imkanı varsa burada çoxlu çadır qursunlar ki, gecələr oturaq. Tələblərimiz ödənilməyincə buradan getməyəcəyik. Biz yenə tələb edirik ki, Ali Sovet ya tələblərimizi yerinə yetirsin, ya da kişi kimi desin ki, bacarmırıq, istefa versinlər. (“İstefa!”). Bütün qazax xalqı bizimlədir. Ayın 26-sında Amerikada yaşayan azərbaycanlılar bizimlə həmrəylik nümayişi keçirəcəklər. Öldü var, döndü yox! (Kütlə coşğunluqla təkrarlayır). Eşq olsun aclıq elan edənlərə!

17.30. Bütün meydan: “Və-zir-yan!”.

17.31. Moskvadan teleqram gəlib ki, Moskvada hərəkatımız haqqında heç nə bilmirlər. Niyə xalqımızın səsini gizləyirlər? Ar olsun onlara!

17.32. Ağamalı Sadiq:

- Yaranmış siyasi şərait göstərir ki, Azərbaycan milli hərəkatı qələbə ərəfəsindədir. Bir çox xalq şairlərimiz, yazıçılarımız, saray məddahı burada yoxdur. Siz sakit olsanız rus ordusu sizə atəş açmayacaq. Siz təcavüzə keçmək istəsəniz bütün Azərbaycan xalqına qarşı xəyanət etmiş olarsınız. Xalq tələb edir ki, Ali Sovet təcili növbədənkənar sessiya çağırıb DQMV-ni ləğv etsin. Yoxsa istefa versin... (“Tə-til!”).

17.41. Aclıq elan edən Fəraməz:

- Biz çox böyük qələbə çaldıq, çünki yerli hökumətin razılığı ilə üstümüzə göndərilən tanklardan qorxub qaçmadıq. DQ haqqında Sov. İKP və SSRİ AS RH-nin bu ilki qərarı geri götürülməlidir. (DQ-la Nax. MSSR-i müqayisə etdi, başqa faktlar gətirdi). Bizim üstümüzə qoşun göndərilib. Deməli, partiya və dövlətimiz xalqı saymır, onu başa düşmür. Mən tələb edirəm ki, ali orqanlarımız istefa versin. Biz Nemətin, Xəlil Rzanın və b. ardınca getməliyik. Biz demişdik ki, işğalçı qoşunlar Bakıdan çıxsa aclığı dayandırarıq. Ancaq hökumət bizi eşitmədi. Ona görə də aclığı dayandırmırıq. Biz məqsədimizə çatacağıq. Əzilmişik, əyilmişik. Ancaq səbrlə, təmkinlə. Şəxsən mən meydanı tərk etməyin əleyhinəyəm. Getsək, bura tutulacaq, satqınların təhriki ilə camaat işə çıxarılacaq, hərəkatımız pozulacaq. Vahid Azərbaycan millətinə eşq olsun! (Sürəkli, gurultulu alqışlar).

(“Öldü var, döndü yox!”).

19.55. Nizami Ş. dedi ki, mətbəədə erməni şriftlərini tökdülər zibil qabına.

19.55. Birisi:

- Xahiş edirəm Xudu Məmmədovun ruhu qarşısında diz çökək. (Oturdular). Neməti tək qoymaq olmaz.

19.00. Cümşüd Nuruyev. Azərbaycan SSR AS RH-nə müraciəti oxudu: Xahiş olunur ki, növbədənkənar sessiya çağırıb DQMV-nin ləğvi haqqında qərar qəbul etsinlər. 150 deputatın imzası olmazsa sessiya çağırıla bilməz, ona görə də aranızda deputat varsa xahiş edirəm tribunaya çıxıb imza etsin.