Əlyazması hüququnda Rəhimov İlkin Sərvər oğlu

Fəsil 3. Azərbaycan banklarında xarici investisiyalar və onunları inkişaf tendensiyalarının təkmilləşdirilməsi problemləri
3.1. Bank investisiyalarının şaxələndirilməsi və investisiya problemləri
Azərbaycanda bank sektorunun inkişafı strategiyası 2008 il müddətinə azərbaycan kredit təşkilatlarının rolunun artırılması üzrə tədbirlərin formalaşması zamanı meydana gəlmişdir. Öz müstəqillik dövrünün gənc olmasına baxmayaraq sürətlə inkişaf edən Azərbaycan dövlətin struktur bölmələrin inkişafınada laqeyd yanaşmamışdır. Bu baxımdan istər dövlət müəssisələri istərsədə özəl sektor sürətlə inkişaf etməkdə davam edir. Eyni zamanda xarixi investorların ölkəmizə yatırdığı sərmayələr nəticəsində əldə etdiyi iri həcimli gəlir nəticəsində digər partniyor ölkələr də də buna maraq yaratmışdır. Bu isə öz növbəsində ölkəmizə xarici kapitalın axması ilə nəticələnmişdir ki buda ölkəmizdə fərdi sahibkarlıqla məşğul olan bir sıra iri sahibkarlıq subyektləri investisiya aləmində öz bəlli mövqeyini bildirmək üçün bazar araşdırması aparmışdırlar. Eyni zamanda onuda nəzərə almaqlazımdır ki, ölkəmizin tolerantlığı və demokratik siyasəti nəticəsində banklar dövlətlə birgə işləməklə yəni dövlətdən geniş miqyaslı dəstək almaqla öz siyasətini yeridə bilmiş və Azərbaycanı yetərincə dünya bazarında tanıtmaq imkanına malik olmuşdurlar.

2014-ci illərdə əlverişli makroiqtisadi şərait yaranmışdır. Bu isə öz növbəsində banklara tələbi artırmışdır. Xırda sahibkarla banklardan götürdükləri kredit sayəsində özlərinin xırda biznesini quraraq bazara nüfuz etməsi banklara olan etibarı artırmışdır. Kredit siyasəti banklarda 2010 cu ildən bəri dahada güclü şəkildə formalaşmağa başlamışdır ki bu da bankların bütün vəsaitlərininn kreditə investisiya etməsi ilə nəticələnmişdir. Müsbət hal kimi onu qeyd etmək yerinə düşər ki bu banklar arasında rəqabəti artırmış və çox çeşidli kredit növləri yaranmışdır. Eyni zamanda bankların filiallarının artması investisiyanın bir növü kimi də qələmə vermək olar. Bankların əhaliylə bir yerdə işləməsi digər vəsaiti olan şəxslərin öz evlərindəki vəsaitlərini banklara müəyyən faizə depozitə qoyması ilə nəticələndirmişdir ki buda qarşılıqlı inamnan formalaşmışdır. Bu cür inkişaf dövryyədə olan puların artmasına gətirib çıxarır ki, bunun özüdə investisiyanın bir forması kimi qələmə vermək deməkdir

Dar mənada isə “risk” – istənilən planlaşdırılmış addımın mənfi, arzuedilməyən, əlverişsiz, münasib olmayan, yararsız nəticəsinin olması ehtimalıdır və “risk” anlayışlarına verilən tərifləri belə ümumiləşdirmək olar: ²¹

1. 
   Risk – müfaviq itkilərin olması və əldə edilə biləcək gəlirin itirilməsi situatsiyasıdır
   
2. 
   Risk – elə bir məhfumdurki atılacaq addımlar və görüləcək tədbirlər planlı şəkildə olmadıqda itkilərin baş verməsi kimi qiymətləndirilir.
   
3. 
   Risk – elə bir fəaliyyətdir ki, seçimlərin və rəqiblərin düzgün seçilməməsi və lazimi kapitalın olmaması ilə nəticələnən uğursuzluğdur.
   
4. 
   Risk – qaçılmaz seçim şəraitində qeyri-müəyyənliyin qarşısının alınması məqsədilə atılmış addımdır.
   

Bu dövrdə əsas iş Hökuməti və Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının 2010 Strategiyasının həyata keçirilməsi üzrə tədbirlərin yerinə yetirilməsi üzrə aparılmışdır. Əhalinin kreditləşməsi bazarının həddən artıq artması riski banklar üçün bir risk həddinin barierinin yaranması amilinidə ortaya çıxarırdı və ciddi narahatlıq doğururdu.

Bu riski azaltmaq üçün banklar daha bir strateqiya işlətməli oldular ki bunlara aşağıdakıları aid etmək olar:

1. 
   Sənəd dövriyyənin sadələşdirilməsi və san əldə edilməsinin təmini;
   
2. 
   İnternet informasiyalarının inkişafı və internet bankinqin yaranmasının ölkəmizdə təşəkkül tapması prosesi;
   
3. 
   Əmanətlərin sərfəli şərtlərlə cəlb edilmsi və əmanət yerləşdirmiş şəxlərə aşağı şərtlərlə kreditlərin təklifi;
   
4. 
   Bankların şirkətlərə maliyyə dəstəyinin göstəriləsi yönündə atılan addımları və bu kimi tuarlı investisiya siyasətlərini misal göstərmək olar.
   

Halbuki bütövlükdə fiziki şəxslərin kreditləşdirmə bazarında artım tempinin azalması baş verib, həmin banklarda isə əks vəziyyət müşahidə edilib.

Mərkəzi Bank banklar üçün istehlak kreditləşdirilməsi sahəsində risklərin azaldılması üzrə tədbirlərin tətbiq edilməsi hesabına iki yeni göstəricilərin bir sıra verməyi təklif edir.

2015-ci ildən dövründə azərbaycan kommersiya banklarında kredit riskinin vəziyyətinin təhlil etdikdə böyük miqdarda risklərlə üzləşdiklərini nəzərə çarpacaq dərəcədə göz qabağında olduqlarını gördülər. Bunun əsas səbələri isə əhaliyə verilmiş kreditlərin əksər hissəsinin geri qayıtma ehtimalının az olması demək idi.

2015-ci ildə bankların kredit risqi üzrə riskləri digər növ istehlak kreditlərinin üstünlük təşkil edib.

İnvestisiya riskləri aşağıdakı yarımnövlərdən ibarətdir:

1. 
   Mənfəəti əldən buraxmaq riski
   
2. 
   Gəlirliliyin enməsi riski
   
3. 
   Birbaşa maliyyə itkiləri riski(Katipal riski, Selektiv risk, Muvəqqəti risk, Qanunvericiliyinin dəyişməsi riski, Faiz risləri və Likvidlik riski)
   
4. 
   Valyuta riskləri
   

İstifadə müddəti ötmüş borclarının və kreditlər üzrə borcların dinamikasını aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.
Cədvəl 10- dinamikasının göstəriciləri Köklü bir sıra

dövr	Faiz gəlirlərinin risk dərəcəsi	Arım tempi	Gecikmələr %	İnvestisiya edilmiş kapital
2004	2910.6		-	100
2005	2910.6	0.0	0	100
2006	4158.0	1247.4	42.86	142.86
2007	3433.5	522.9	17.97	117.97
2008	3815.0	904.4	31.07	131.07
2009	7005.0	4094.4	140.67	240.67
2010	6766.7	3856.1	132.49	232.49
2011	6728.2	3817.6	131.16	231.16
2012	8132.2	5221.6	179.4	279.4
2013	12964.4	10053.8	345.42	445.42
2014	20292.8	17382.2	597.21	697.21
Итого	79116.8

İnvestisiya risklərinə aid hesaplama düsturları (1)

Orta artım tempi (2)

Təhlil edilən bu artım bütün dövr ərzində orta hesabla 1.21% təşkil edib

Artım tempi orta: (3)

(3)


Müddəti keçmiş borcu hər dövrü orta hesabla 21% artırdı.

Orta mütləq artım dinamikasını özündə ümumiləşdirilmiş fərdi mütləq artımları bir sıra.

Orta mütləq artım (4)
(4)

Hər dövrü kəsiri müddəti ötmüş, orta hesabla, 1732.22 min man artırdı.

Borcların ümumi məcmusu 2004-2014-ci illərdə müddəti bitmiş borcun payının dinamikasını yoxlayırıq.

Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda manatın qiymətdən və iqtisadi qeyri-sabitlik və 2015-ci ildə müddəti bitmiş borcun artmasına səbəb olub.

Bütün bankların kredit siyasəti kredit riskinin azalması üçün yönləndirilib. 2004-2015-ci illərdə ehtimalı yüksək olan banklar kreditləşmədə imtina edib, onların yanında bir neçə stop-göstəricilərinin göstərmək olar:

Kredit riski: Bankların digər ən məsuliyyətli işləri kreditlərin verilməsidir. Kredit verilən zamanı müştərilər maksimum səviyyədə yoxlanılmasına baxmayaraq, kreditlərin gecikdirilməsi və ümidsiz kreditlər bütün banklar üçün labütdür. Bankların əsas fond hovuzları isə cəmiyyətin depozitləri hesabına yaranır. Bankların ödəmələri vaxtında etməmək kimi bir şansları olmadığı üçün kreditlərə nəzarət, ümidsiz kreditlərin təmini üçün ehtiyat fondu yaratmaq, kredit verərkən təminatların maksimum yoxlanılması kimi işlərdə maksimum diqqətli olmalı və daim nəzarətdə saxlamalıdır.

Məzənnə riski: Bu risk adədət banklarda aparılan kütləvi valyuta əməliyyatları zamanı yaranan və bank investisiyalarına köklü şəkildə ya zərər vuran yada gəlir gətirən əməliyyatlar kimi başa düşülür. Nəzərinizə çatdırmaq istiyirəm ki bu tip əməliyyatlara bankın şəxsi investisiyalarının xaricə gösrülən iş əsasında köçürməsi əsnasında yaranan əməliyyatlardır. Belə əməliyyatları qabaqcadan tənzimləmək çox çətin bir situatsiya olduğundan gərək daimi olaraq forex bazarını və beynəlxalq valyuta bazarlarını nəzarətdə saxlamaq və inkişaf etmiş ölkələrin hazırki vəziyyətlərini təhlil etmək lazırmdır ki bu vəzifələridə baklarda risklər şöbəsi mütəmadi olaraq həyata keçirir.

Sərmayə riski: Əksər banklar sərmayə qoyuluşları etməzdən qabağ uzunmüddətli taktiki və strateji planlar hazırlayıb onun əsasında yatırımlar etməyə maraqlıdırlar. İlk öncə isə banklar investisiya etməzdın əvvəl sərmayə edəcəkləri sahəni dərindən araşdırmalı və həmin sahənin bank üçün gəlirlilik tempini müəyyənləşdirməlidirlər.

Əməliyyat riskləri: Əməliyyat dedikdə isə bankların kredit, əmanət, köçürmə, inkosasiya və sair bunun kimi digər əməliyyatları aparması nəticəsində xırda nəzərə alınmayan səhvlərdən təzahür edən risklər nəzərdə tutulur.

Banklar investisiya siyasətini təmin edərkən aşağıdakılara xüsusi dıqqət yetirməlidir:

1. 
   siyasətin əsas istiqamətləri;
   
2. 
   siyasətin həyata keçirilməsinə məsul olan şəxs;
   
3. 
   investisiya portfelinin tərkibi;
   
4. 
   əlverişli qiymətli kağızlar;
   
5. 
   qiymətli kağızların keyfiyyəti və portfelin diversifikasiyası;
   
6. 
   qiymətli kağızların təminatı kimi istifadə olunan qaydaları;
   
7. 
   qiymətli kağızların seyfdə saxlanılma şərtləri;
   
8. 
   alış və ya satışı zamanı qiymətli kağızların təchiz edilmə qaydası;
   
9. 
   kompüter proqramları;
   
10. 
    kurs uduşları və itirmələrinin uçotu;
    
11. 
    qiymətli kağızlarla həyata keçirilən «svop» əməliyyatların üstünlük­ləri;
    

Banklar investisiya fəaliyyətini gücləndirmək üçün öz aktiv və passivlərinə mütəmadi olaraq nəzarət etməli və onların tərkib elementlərinin formalaşmasında qanunvericilik qaydalarına riaət etməlidirlər.

Kapital qoyuluşu zamanı passivləri aşağdakı şəkildə qeyd etmək olar:

1. 
   İnvestorların vəsaitələri;
   
2. 
   Bankın şəхsi vəsaitləri;
   
3. 
   Müştərilərin hesablarında vəsaitlərin qalıqları;
   
4. 
   Uzunmüddətli təcili passivlər;
   
5. 
   Müştərilərin girov öhdəlikləri;
   
6. 
   İnvestisiya prоqramlarının həyata keçirilməsi üçün dövlət tərəfindən ayrılmış xüsusi büdcə vəsaitləri.
   

1. 
   İnvestоrların vəsaitləri. İnvestоrlar – investisiya fоrmasında şəxsivə ya cəlb edilmiş investisiya vəsaitlərindən istifadə etməklə subyektiv fəaliyyət göstərməkdəri. İnvestоrların məqsədi həmişə ka­pital qоyuluşundan maksimal gəlir əldə etmək оlmur. Bir qayda оlaraq, investorlar kоnkret investisiya оbyektinin istifadəsində maraqlıdırlar. İnvestоr və кa­pital qоyulmuş оbyekt arasında vasitəçi qismində çıхış edir. Оnun məqsədi kapital qоyuluşunun idarə оlunması, оnun gedişatına nəzarət və nəticələrin əldə оlunmasıdır. Banкın gəliri коmisyоn hesabına, həmçinin sərmayəçilərin həyata keçirdiyi müxtəlif tipli lahiyələrdən ibarətdir.
   
2. 
   Bankların şəxsi aktivləri. Banklar öz şəxsi əmlakında istifadəyə görə heç bir vergiyə cəlb olunmur və bankalr birmənalı şəkildə öz vəsaitlərini reinvestisiya etməklə şəxsi aktivlərini artırmaqa maraqlıdırlar. Bu baxımdan banklar iki mühüm kodeksə riayət edir:
   

1. 
   İqtisadi mənfəət (kapital qoyuluşundan nəticə);
   
2. 
   İqtisadi mənfəətdən başqa kоnkret investisiya fəaliyyətindən əldə olunmuş gəlirlər.
   

Bankar investisiya fəaliyyəti kimi maksimum gəlir əldə etməyə maraqlıdırsa o kapital qoyuluşu etməyə maraqlıdır. Banкın şəхsi vəsaitləri кapital qоyuluşunun maliy­yələş­­dirilməsi üçün оlduqca cəlbedici hesab edilən mənbə növü sayılır.

 Bankın gəlir gətirən digər sahəsi isə onların müxbir hesablarındakı vəsaitlərin artırılması və müştərilərin carilərindəki pul vəsaitləri və ya digər müəssisədən banka daxil olmuş bağışlanmış vəsaitlər, və digər istifadəsiz qalan vəsaitlərin qalıqlarını bura aid etmək olar.

Sonda qeyd edək ki, kredit risklərinin idarə olunması ixtisasının yüksək səviyyəli bank işçiləri olduğu bəllidir lakin buna baxmayaraq atılan addımlar və görüləcək işlərdə mütləq qaydada konsulatsiya keçirilməsi və bu sahədə peşəkar olan mütəxəssislərlə məsləhətləşib siyasət yeritmək daha məqsədə uyğundur.
Bu baxımdan adları çəkilən vəsaitlərdən istifadə edərkən maksimum səviyyədə ehtiyatlı olmaq lazımdır ki, bununda əsasə səbəbi bankın ödəmə qabiliyyətli və ya likvidliyinin hansı səviyyədə olmasınnan irəli gəlir.
3.2. Bank investisiyalarının maliyyələşdirilməsinin alternativ yolları
Bankın kredit siyasəti əsas taktiki və strateji vəzifələrin kompleks yerinə yetirilməsi prosesində əsas bank əməliyyatlarının əsaslanmalıdır, müəssisə əməkdaşları tərəfindən nəzərdə tutur.

Bankın kredit siyasəti bu kateqoriyaları arasında balans yaradır, yəni riskinin maksimum səviyyəsi konkret əməliyyatlar üzrə müəyyən etdiyi halda, iflas təhlükəsi olmayacaq. Siyasətinin əsas müddəalarının işlənib hazırlandıqdan sonra sənəd təsdiqlənmək üçün direktorlar Şurasının bütün üzvlərinə verilir.

Müvafiq olaraq, məsuliyyət qəbul olunan qərarlara dair indiki idarəetmə orqanı dayanır. Bundan başqa, Şura üzvləri həmçinin praktikada təsdiq olunmuş müddəaların həyata keçirilməsinə nəzarət etməlidir. O müasir dünyada bir çox iri banklar ümumi məqsəd və vəzifələrini, habelə onların nailiyyətləri vahid metodların işlənməsinin tətbiqinin zəruriliyi qənaətinə gəliblər. Bu məqsədlə adlandırılan xüsusi sənəd tərtib edilir

"Kredit siyasəti haqqında memorandum". Sənəddə qlobal hədəflər göstərilir, borc vəsaitlərinin maksimum və minimum məbləği müəyyənləşdirilir, eləcə də ayrı-ayrı növ kreditlərin, ən riskli sayılan onların verilməsi məsləhət deyil.

Kredit siyasəti bankın əsas maliyyə göstəriciləri nəzərdən keçirilən dövr ərzində təşkilatın uğurlu fəaliyyəti səciyyələndirən hesablamalar aparılır. Bununla bağlı öz vəsaitlərinin həcmi, təkrar ehtiyatlarının olması nəzərə alınmalıdır, məsələn, hazırda təcili əmanət hesablarının, həmçinin ölkənin iqtisadi vəziyyəti əsas prioritet sahə sayılır.

Pul kredit siyasəti bizim ölkənin ən vacib istiqaməti hesab edilir. Pul siyasəti sahəsində təkmilləşmələr kredit sahəsində də öz sözünü deyir. Bu sənəd hazırlanarkən digər kredit təşkilatları öz siyasətinin söykəndiyi əsas müddəalar daxildir. Məsələn, Mərkəzi bankın məcburi ehtiyatların həcmini müəyyənləşdirir ki, bütün kredit növləri üzrə faiz dərəcələrinin səviyyəsinə birbaşa təsir göstərir.

Bu proqram təminatı zəif və analitik imkanlara malikdir. Öz skorinq modellərinin qurulması üçün istifadə etmək olar və tarixi məlumatları oradan götürmək iri miqyaslı maliyyə imkanları tələb etdiyindən investorlar elektorn daşıyıcılara üstünlük verirlər. Bu isə aktiv müştərilər barədə daim məlumatı konfedinsial saxlamağa və asand tapılmağa kömək edir.

Banka bank spesifikasını nəzərə almayan, skoring kartları almaq lazım gəlir. Hazırda investisiya edilmiş kreditlərdə skorinq aşağıdakı kimi təşkil olunur:

1. 
   Kredit müqaviləsinin bağlanma tarixi;
   
2. 
   Yaş həddi və məhdudiyyətlərə nəzarət;
   
3. 
   İş stajı və əməka haqqının müvafiq sənədlərlə təsdiqi;
   
4. 
   Gəlir yerinin olub olmaması, əlavə olaraq verilən kreditin məbləğində yüksəlməsi kimidə qiymətlədirilə bilər;
   
5. 
   Yaşayış yeri və qeydiyyat ünvanı;
   

Bu siyahı əlavələr tələb edir, fiziki şəxslərin kreditləşməsi risklərinin qiymətləndirilməsinin dəqiqliyini artırmaq üçün.

Azərbaycan banklarında avtomatlaşdırılmış sistemi yoxdur məhz bazar dəyişiklikləri skorinq modelinin aktuallaşdırılması və onlara uyğun olaraq təkmilləşdirilməsinə kömək edir. Bazarda vəziyyət analitikləri tərəfindən izlənilir. Dəyişikliklər olarsa, yeni skorinq kart alınır. Bir qayda olaraq, skorinq kartları xidmət müddəti 6 aydan 2 ilədək dəyişir.

Cədvəl 11: - kredit risklərinin Baxımdan-dəyər idarəetmə prosesinin təhlili

	Funksiyaların növləri	Mantda dəyəri	Faizlə ifadə	Artım tempi
Funksiyalar
Risk göstəricilərinin təhlili	analitika	45384.6	0,136	0,01
Disfunksiya riski		0.0
İnvestisiya amili		0.0
Müqavilə tipi		0.0
İnvestisya edilmiş dəyər		0.0
Biznes plan		0.0
Operativlik		0.0
Uyğun model seçimi		0.0
Qənaətbəxş kreditlər	natamamlıq	278661.5	0,833	0,6
Standart kreditlər		0.0
Qeyri qənaətbəxş		0.0
İnvestisiya edilmiş kapital artıqlığı		0.0
Hibrit aktivlər	vaciblilik	9803.1	0,029	0,3

Nəticə: Uyğunsuzluq və onun dəyəri (qarşı 0,01 faiz dəyərinin vacib funksiyaları

0,136) skorinq kartlarının alınması funksiyasının mahiyyəti arasında müşahidə olunur. Bu funksiya dəyərini azaltmağa imkan daxilində, yaxud ondan qurtulmaq imkanının mövcudluğu.

Bu səbəblə daha az riskli vasitələrə üz tutmaq lazim gəlir. Bu təqdirdə qarşınıza mümkün gözdə bir vasitə olan investisiya fondları maraq oyanır. İnvestisiya fondu bir növ hovuz kimi hesab etmək olar. Bu fondlar banklar və ya vasitə qurumlar tərəfindən qurulur. İnvestorlardan toplanan əmanət (pul) bir hovuzda toplanır. Bu hovuza portfel deyilir. Fondun təsisçisi firma portfeli idarə edir. Portfel pul müxtəlif investisiya alətlərinə (səhmlər, xəzinə bonu, dövlət istiqrazı, faiz) qoyularaq gəlir əldə etmək və bu arada riski azaltmaq məqsədi güdür. Bir sərmayəçi olaraq fondun sahib olduğu portfelin bir hissəsini təmsil edən qoşulmaq sənədini alaraq fonda birgə ola. Kimlər investisiya fondu yarada bilər? Vasitəçi qurumlar, banklar və sığorta şirkətləri ilə pensiya və yardım sandıqları, investisiya fondu yaradıb idarə edirlər. İnvestisiya fondu necə gəlir gətirir? İştirak sənədləri yolu fondlara ortaq olmaq imkanı yaradır. İştirak sənədləri qiymətli kağızına bənzər, fonda birgə olduğunuz payı göstərir. Ancaq fiziki olaraq əldən ələ gəzmirlər. Müştəri hesabınızda qeydiyyatda olurlar. İnvestisiya etdiyiniz fond sizə 3 şəkildə pul qazanda bilər. İnvestisiya fondu sahib olduğu daşınan qiymətlərdən çox az miqdarda gəlir payı, faiz olaraq gəlir əldə edir. Əldə edilən gəlir, fond portfel dəyərinə əks olunur. Fondun sahib olduğu qiymətli kağızların ödənişi çoxalır. Əgər investisiya fondu pulu yüksələn daşınan qiyməti satarsa sərmayə qazancı əldə edir. Əldə edilən bu kapital qazancı fond portfel dəyərinə əks olunur. Əgər investisiya fondu pulu yüksələn daşınan qiyməti satmır əlində tutursa iştirak sənədlərinin pulu çoxalır. Yüksək fond ümumi dəyəri investisiyalarınızın yüksək dəyərli olduğunu göstərir. Əgər qoşulmaq sənədinizi satsan qazanc əldə edərsiniz.

Cədvəl 12: – investisiya risklərinin ölçülməsi üçün proqram təminatının qiymətləndirmə meyarları

Göstəricilər	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	yekun
ÜDM
	0,12	0,08	0,07	0,1	0,06	0,13	0,08	0,09	0,11	0,1	0,06	∑1
Kredit kart siyasəti	5	5	4	5	5	5	5	4	5	5	4	4,78
Forex	4	5	5	5	4	5	4	5	5	4	5	4,64
Model Maestro	4	5	4	4	4	5	5	5	5	5	4	4,59
Skoring
(SAS)	5	5	5	5	5	5	4	5	5	5	4	4,86
EGAR
ApplicationScoring	4	5	4	4	5	4	4	4	4	4	5	4,2
Kredit risk praqnozu
	4	4	4	4	4	5	4	4	5	4	5	4,3
Maliyyə risk alətləri
	3	4	3	4	3	3	4	5	4	3	5	3,67

Rotativ kredit investisiyası - banklar müştərilərinə müxtəlif adlarda, fərqli şərtlərdə və faiz nisbətlərində kreditlər verirlər. BCH kredit, banklar tərəfindən kommersiya xarakterli olaraq istifadəsinə davam edən sürəkli kredit mənasına gəlir. Yəni açılan kredit məhdudiyyəti dolana qədər kredit istifadə edilə bilər. Yazdırmaq bir kredit deyil. Limit daxilində bankın razılığı ilə istənilən həcmdə istifadə edilə, daha sonra istənilən məbləğdə ödəniş etmək. BCH Kreditlərinin müddəti maksimum 12 aydır. Müddət ərzində kredit istənilən vaxtda istifadə edilir, istənilən vaxtda bağlamaq. Dövr sonlarında faiz ödəmək şərtilə 1 il ərzində istifadəyə açıqdır.

Bank kreditinin faiz nisbətini, perspektivini dəyişdirmək hüququna malikdir. Firmaların mütəmadi olaraq maliyyə göstəriciləri nəzarət edilərək bank, kredit istifadənin hərəkətli olmasını istəyir. Təcrübədə adətən çək təminatı ilə kullandır-ılır. Yəni gördüyümüz iş qarşılığı alınan çekləri banka veririk, bank vaxtı gələndə çekləri təhsil edər və istifadə etdiyimiz kredit məbləğlərindən düşər. Hər bir çek verəndə kredit məhdudiyyəti yenidən bu məbləğdə açılır. BCH kreditinin təminatını çeklərin başqa, daşınmaz əmlak ipoteka, nağd blok və ya firma tərəfdaşlarının girovu yarada bilər. Təminat olaraq banka verilən çeklərin müddətinin kredit müddətini keçməməsi lazımdır. Banklar qısa müddətli çekləri təminat olaraq almağı üstün tutur.

Bankalar təminata alacaqları çekləri həmişə nəzarətdə saxlayarlar. Alınan çeklərə görə də müvafiq qərarlar verərlər. Çekləri nəzarətdaə saxlamaqda əsas məqsəd onlarla bağlı baş verə biləcək əməliyyatların risk səviyyəsinin müəyyənləşdirərək müəssisənin performasını artıracaq qərarlar verməyə səbəb olur. Risk amili banklar üçün çox qorxulu bir fenomen hesab edildiyindən bank institutları qabaqcadan bazarları araşdırmalı olurlar. Risk amili isə banklar üçün qaçılmaz olduğundan onu yalnız qəbul edib minumum zərərlə ötürməyə əsaslanmaqdır. Baxmayaraq ki risk amili banklarda ilk növbədə kredit risklərinə təsiri ilə ötüşür. Buna görədə Banklarda olan risklər departamenti ilk öncə kreditlərin gecikmədə olan hissələrinə müvafiq olaraq ehtiyatlar yaradaraq mənfəətlərini azaltmış olurlar ki, bu da öz növbəsinəd investisiyanın qorunub saxlanmasına gətirib çıxardır.

Cədvəl 13: - risklərin yaranma ehtimalları Şkalası

Risk arası intervallar	Risk göstəricilərinin paylanma %-i	Formullar
1 - 14%	7%	Standart investisiya
15 - 28%	21%	Aşağı investisiya
29 - 42%	35%	Daxili investisiya
43 - 57%	50%	Xarici investisiya
58 - 72%	65%	Kənar amillər
73 - 86%	79%	Yüksək risk amilləri
87 - 99%	93%	Qarşılıqlı əlaqə metodu

Maliyyə strategiyasını əsaslandırmaq investisiya layihəsinin maliyyələşdirilməsi, maliyyə mənbələrinin müəyyənləşdirilməsini və onların investisiya metodlarının seçilməsi kimi amilləri nəzərdə tutur.

Riskin səviyyəsinin aşağı salınması – bu itkinin ehtimalının və həcminin ixtisar olunmasıdır.

Riskin səviyyəsinin aşağı salınması üçün bir sıra təbirlər toplusundan istifadə edilir. Geniş istifadə olunanlara aşağıdakılardır:

1. 
   Diversifikasiya;
   
2. 
   Nəticələr barədə geniş informasiya bazasının olması;
   
3. 
   Limitləmə
   
4. 
   Özünüsığortalama
   
5. 
   Sığortalama
   
6. 
   Valyuta risklərində sığortalama
   
7. 
   Hedc əməliyyatı
   
8. 
   Biri - biri ilə əlaqələnmiş sahələri nəzarətdə saxlamaq
   

İnvestisiya layihəsinin maliyyələşdirilməsi üçün investisiya resurslarının cəlb olunması üsulu kimi təmin edilməsi məqsədilə layihənin maliyyələşdirilməsi əsas prioritet sahə kimi qalmaqda davam edir.

İnvestisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi üsullarının kimi baxıla bilər:

1. 
   özünümaliyyələşdirmə, yəni təkcə öz vəsaitləri hesabına investisiya qoyuluşunun həyata keçirilməsi;
   
2. 
   maliyyələşdirmə payı, habelə digər formaları;
   
3. 
   Kredit maliyyələşdirilməsi (investisiya kreditləri istiqrazların buraxılışı);
   
4. 
   lizinq;
   
5. 
   Büdcədən maliyyələşdirilməsi;
   
6. 
   Baxılan üsullardan müxtəlif kombinasiyalar əsasında qarışıq maliyyələşmə;
   
7. 
   Layihə maliyyələşdirilməsi.
   

İqtisadi ədəbiyyatda müxtəlif investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi metodları mövcuddur. Əsas fikir ayrılığı biri "layihə maliyyələşdirilməsi" terminusun anlayışla bağlıdır. Bu terminin onu ayırmaq olar, bütün müxtəliflikdə bolluğuna geniş və dar şərhi. Layihə maliyyələşdirilməsi altında geniş mənada maliyyə təminatı forma və metodlarının məcmusu investisiya layihəsinin reallaşdırılması başa düşülür. Layihə maliyyələşdirilməsi konkret investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsinin müxtəlif maliyyələşdirmə mənbələrinin və müxtəlif metodlardan kompleks şəkildə istifadə edilməsi üsulu kimi nəzərdən keçirilir; Ciddi investisiya layihəsinin reallaşdırılması ehtiyacları üçün vəsaitin məqsədli xarakter istifadə edən maliyyələşdirilməsi;
Cədvəl 14: - Matrisa risklərin nəticələri və ehtimal olunan investisiya riski

			Təhlükəli risk amili
Risk imkanı	1	2	3	4	5	6	7
1	1	2	3	4	5	6	6*7
2	2	4	6	8	10	5*12	14
3	3	6	9	12	3*15	2,8*18	21
4	4	8	12	16	20	9*24	1*28
5	5	10	10*15	11*20	25	12*30	4*35
6	6	12	18	24	30	7*36	42
7	7	14	21	28	35	42	49

Cədvəldən göründüyü kimi 18 matrisanın ehtimalları və risklərin nəticələrinin ən yüksək qiymət, aşağıdakı risklər (qiymət azalması qaydasında) var:

1. 
   Podratçı və sifarişçi (nisbətən məqsəd və tələblər sistemi) arasında anlaşma pis riski.
   
2. 
   Göstərilmiş tələblərə uyğun risk sisteminin. Risk pis saz arasında kommunikasiyalar və maraqlı şəxslər tərəfindən.
   
3. 
   Problemlərin yaranma riski bank sınaqda sisteminin (bank sisteminin əsas dayanacaq) tətbiqində və informasiya xidməti.
   

İnvestisya risklərinin təhlili qərarlarının tələblərinə və məqsədlərinə dair podratçı və sifarişçi arasında maraqlı olan şəxslər və müəllifləri arasında anlaşma risk sisteminə risk üçün pis təşkil edilmiş bir disfunksiyadır. Bu iki riski birləşdirmək olar, çünki onların çıxartmanı üçün eyni metodlardan (bu, öz növbəsində, risklərin münasib təbiəti ilə izah olunur) istifadə mümkündür.

Portfel üsulu ilə analiz nəticələrinə əsaslanaraq qərarlar, nəticə çıxarmaq olar ki, pis kommunikasiya metodunu işləyib hazırlayanla və maraqlı şəxslər arasında risklərin çıxartmanı üçün üstün olduğu üçün podratçı və sifarişçi arasında anlaşma və pis gözlənilən xərclər və dəyişikliklər layihəsinin yenidən işlənməsi bu halda azdır. Lakin hər bir təklif olunan metodların tətbiqi yolu ilə xeyli artıq dərəcədə risk ehtimalını azaltmaq olar. Ağacın üsulu ilə analiz nəticələrinə əsaslanaraq qərarlar, nəticə çıxarmaq olar ki, "Dəfetmə" metodu və sınaqda sisteminin tətbiqində üstün çıxartmanı üçün informasiya xidməti bankın risk problemlərin olması gözlənilən xərcləri, çünki bu halda sistemin bərpası üçün iş azdır.

Hər bir təklif olunan metodların tətbiqi ilə daha daha çox risk ehtimalını azaltmaq olar. Hər kateqoriyadan olan müştərilər üçün risklərin idarəetmə sistemlərinin təkmilləşdirilməsi kredit məhsullarının cəlbediciliyi əhəmiyyətli dərəcədə artması üçün kommersiya bankının məqsədi olmalıdır. Kreditin verilmə prosedurunun sadələşdirilməsi buna nail olmaqa imkan yaradır. Zamanın azalması qərarların qəbulu və sair təminatı və girovlar üzrə tələblərin azalması, onların gözlənilən artırılması, müştəri risk dərəcələri və şəraitin, xüsusilə də pərakəndə satışa daha çox fərqliliyə istifadə səviyyəsinə görə verilmiş.

Alınmış məlumatların təhlili əsasında belə nəticə çıxarmaq olar ki, azərbaycan bankların kommersiya siyasəti daha aqressiv bazar şəraiti üçün şərait yaratmağa imkan yaradır. Bu strategiyanın yerinə yetirilməsi üçün banka kredit risklərinin sahəsində qəbul olunan qərarların, tədbirlər görmək üçün daxili və xarici dələduzluq və korrupsiyanın qarşısını almaq olardı kreditlərin verilməsində şəffaflığı artırmaq lazımdır.

Bu vəzifələrin həlli sistemlərində kredit riski ilə baş verən proseslər və tətbiqi əhəmiyyətli dəyişikliklər tələb edir:

1. 
   Kommersiya bankının kredit riskinin qiymətləndirilməsi formallaşdırılan sistemlərinin yaradılması. Düzgün və aşkar şəkildə hər bir müştəri üçün kredit riski bank o fiziki və ya hüquqi şəxs olsaydı qadir olmalıdır ki, öz növbəsində müştəri riskin qiymətləndirilməsinə əsaslanır gözlənilən səviyyəsini qiymətləndirmək, onun defolt ehtimalı, yəni defolt halında risklərin və ödənişlərə - itki. Azərbaycan banklarında bu yanaşma bir çox elementləri, gələcək işlər üçün yaxşı əsas ola bilən hüquqi şəxslər, o cümlədən müştərilərin metodikası artıq mövcuddur.
   
2. 
   Müştəri kredit riskinin səviyyəsinin qiymətləndirilməsi ilə uyğunluğu qiymətləndirmə və kommersiya sahəsində prioritetlərin kreditlərinin verilməsi və qaytarılması ilə. Kəmiyyət qiymətləndirilməsi gözlənilən itkilərin minimum "qiymət riski", təqdim olunan kredit resurslarının dəyərinə daxil edilən təmsil etməlidir. Məsələn, müştəri kredit riskinin xüsusiyyətlərinin ayrılması və kreditlərin verilməsi üçün ümumi borcun payının və ya ayrıca element portfelinin üçün limitlərin müəyyən ölçülü ki, bank öz balansında üçün nəzərə almağa hazırdır.
   
3. 
   Kredit üzrə qərarların hazırlanması və qəbul edilməsi prosesində risklərin idarə olunması ilə məşğul olan funksiyaları rolunun artırılması əsas hesab edilir. Kredit riskinin və müştərinin "gözü dörd" prinsipi əsas prinsipial dəyişiklikləri, yəni müstəqil qiymətləndirmə bölgüsü etməklə , miqyasından asılı olmayaraq banka əsas qərarlar verməyə köməklik göstərir. Belə bölünməsi etmək olar, məsələn, coğrafi birlik funksiyasının köməyi ilə risklərin ki, onun müstəqilliyini artıracaq və əksər hallarda idarə və təhlilin keyfiyyətini yaxşılaşdıracaq.
   
4. 
   Optimallaşdırma kredit prosedurları və elektron sənəd dövriyyəsinin tətbiqi üçün bütün növ kredit sifarişlərinin tətbiqi əsas hesab edilir. Bu amillər kredit prosesinin uğurlu və səmərəli fəaliyyət göstərməsi üçün deyil, həm də şəffaflığı təmin edilməsi məqsədi ilə bank daxilində kredit qərarlarının və səmərəli və qarşılıqlı əlaqənin funksiyası ilə məşğul olan risklərin idarə olunması prosesini təkmilləşdirmək əsas mövqe hesab edilir. Funksiyaların bölünməsi müştəri işləri, kredit təhlili, rəsmiləşdirilməsi və müşayiəti kredit müqaviləsi bank kredit prosesinin əsas elementlərindən biri hesab edilir.
   
5. 
   Monitorinq xidmətinin ayrıca və həmrəy qurulması bankın kredit portfelinin keyfiyyətini müəyyən bir vaxtı keçmiş borclarının təzədən araşdırılması prosesini yeniləməkdir. Əsas məsələ indiki halda ən erkən aşkarlanmasında onunla səviyyədə potensial problemli borcun və peşəkar işlərdən ibarətdir ki, tədbirlər onun restrukturizasiyası üzrə lazımi nəticə əldə olunacaq.
   
6. 
   Formalizasiya - kredit strategiyasında bank kredit riskinin müxtəlif göstəriciləri monitorinq və idarəetmə səviyyəsində portfelinin formalaşması və səmərəli mexanizmlərinin təşkili prinsiplərini özündə saxlayır.
   

Yekun olaraq qeyd etmək olar ki, banklar investisiya siyasəti kimi mövcud bütün qanuna uyğunluqlardan istifad etməklə öz gəlirlərini artırmaq üçün bütün metodları bazarda tətbiq etməyə hazırdırlar. Bu metodların ən genişi kredit siyasətini təkmilləşdirilməsi siyasəti investisiya portfeli kimi qiymətli kağızlara marağın çox olması və onlara yatırımları tənzimlənən istiqamətdə artırılması və sair bu kimi addımları misal göstərmək olar. Bunların idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi risklərin əhəmiyyətli bir vəzifə lazım olan strategiyanın həyata keçirilməsini təmin etmək üçün biznesin inkişafı sahəsində.