Embriologiya faniga kirish. Organizmlarning ko‘payishi. Ontogenez. Urug’ hujayrasining tuzilishi va rivojlanishi. Tuxum hujayrasining tuzilishi va rivojlanishi. Reja

partenogenez, androgenez уа ginogenez formalami olish usuli, zamonaviy 
eksperimenta1 biologiya fanining katta yutug'i bo'ldi. Mikroxirurgiya texnikasining 
taraqqiy etishi tufayli yadroni уа boshqa lшjаyra organoidlaril1i ko'chirib o'tkazish, 
gel1 уа hujayra injel1eriyasi yordamida yangi ощanizm hosil qilish usullarining 

---

yaratilishi, embriologiya fani oldida katta vazifalar qo'ymoqda. Ви sohada Т.Кiпg, 
RBriggs, J.Gerdol1 уа boshqalar muhim l1atija1arga erishdilar. ХХ asrda zoologiya, 
botanika уа boshqa biologiya fanlarining taraqqiyoti embriologiya faniga ham, 
ijobiy ta'sir etdi. Embriologiyaning rivоjlапishida G. А. Shmidt (1951, 1953, 1968), 
В. Р. Tokin (1969, 1987) asarlari тиЫт ahamiyatga ega bo'lmoqda. Keyingi yillarda 
embriologiya fani tez sur'atlar bilan rivojlanib bormoqda уа yangi sohalari paydo 
bo'lmoqda. Regenerasiya уа somatik embriogenez to'g'risida В. . Тоkin (1969), 
biokimyoviy 
embriologiya 
sohasida 
J. 
Brashe 
(1967), 
rivоjlаnishпing 
makromolekulyar-usullari to'g'risida К А. Кafiапi, A.A.Kostomarova (1978), 
hayvonlar rivojlanishi davrida genotipning boshqarilishi to'g'risida J. Gerdon (1977), 
rivojlanish davrida hujayra1araro munosabat haqida Е. Dyukar (1978) уа boshqalar 
asarlari.ning paydo bo'lishi, embriologiya fanining yanada rivojlanishiga yordam 
bermoqda. о. М. Ivanova-Kazas (1975-1981) jinssiz ko'payishning hayvonot 
dunyosida tarqalishi, umurtqasiz hayvo111ar embrion гivоjlапishiпiпg solishtirma 
taЫili muammolarini о'щаniЬ, 6 tornlik asar yozdi. 14 Hozirgi davrda embriologiya 
fanining rivojlanish tarmoqlari ko'payib bormoqda. Moskvadagi "Rivojlanish 
biologiyasi" institutida rivojlanishning molekиlyar asoslari, hujayrada genetik, 
molekиlyar o'zgarisblar, har xil ta' sirotlar natijasida o'zgarisblar sodir bo'lish 
sabablari o'rganilmoqda. Embriologiyada уangi usullarning qo'llanilishi natijasida 
уangi-yangi yutuqlarga erishilmoqda. Evolyusion embriologiya yanada 
rivojlanmoqda. Sankt -Peterburg olimlari В. Р. Tokin, К. М. Zavadskiy, А. У. 
Ivanov, о. М. Ivanova-Кazas, moskvalikL. У. Belousov, G. D. Polyakov, А. N. 
Seversov, М. S. Gilyarovva ulaming shogirdlari, evolyusion embriologiyani 
rivojlantirmoqdalar. G. А. Shmidt, В. S. Matveev, S. У. Bogolyubskiy, S. М. 
Gilyarov, В. L. Astaurov, М. S. Miskevich, S. У. yemelyanov kabi olimlar ham 
embriologiya fani rivojiga katta hissa qo'shmoqdalar уа ko'plab ma1akali kadrlar 
tayyorladilar. хх asrning 60-yillariga kelib rivojlanish jarayonini o'rganish uchun 
eksperimental embriologiya, sitologiya, genetika, fiziko-kimyoviy yo'na1isblar 
sintezi tufayli individual, rivojlanish biologiyasi fani mustaqil soha sifatida paydo 
bo'ldi. Ноziщi zarnon embriologiya [anining asosiy vazifasi, embrionni evolyusion 

---

nazariya asosida o'rganish уа tegishli xиlosalar chiqarishdir. ЕтЬпоnni o'rganish 
usullari Embrionni o'rganish uchun, har xil usullardan foydalaniladi. 1. ТШk 
embrionni kuzatish usuli. Bunda tirik embrion oddiy ko'z yoki lupa, mikroskoplar 
bilan kиzatiladi уа tegishli xиlosalar chiqariladi. 2. Fiksasiya qilingan embrionni 
о'rganish usuli. Вu usиl yordamida embrion oldin flksasiya qilinib, ma'lum vaqtdan 
keyin to'lig'icha, yoki uning qismlari о' rganiladi. 3. Gistokimyoviy usиl. Вu usиl 
yordamida ma'lum kimyoviy modda, yoki kimyoviy jarayonning ma'lum organ, yoki 
to'qimaga ta'sir etishi o'rganiladi. Buning uchun, ma'lum to'qimadan bo'lak olinib, 
gistologik preparat tayyorlanadi уа o'rganiladi. 4. Radioavtografiya. Radioaktiv 
izotopli atomlar embrionga ozuqa, уою boshqa yo'11ar bilan yuboriladi. Кеyin 
organlardan gistologik preparat tayyodab, ular qaysi organlarga borganligi уа ta'siri 
o'rganiladi. 5. Мikroxinпgiуа usиli. Embrionningjuda kichikligida maxsus nozik 
asboЬш. shisha уою volfrom igna, pinset, ska1pellaryordamida етЬпоnning ma'lum 
qismi ajratib olinib o'rganiladi. Bunda, asboblar mikromanipulyator yordamida 
boshqariladi. Bunday tajriba1ami dastlab У. Ru o'tkazgan. 6. Sun'iy mиhitda 
embrionni o'stirish usuli. ЕтЬпоnning ma'lum qismini, уою butunligicha sun'iy 
sharoitda о 'stirib , uning ma'lum xususiyat1arini 15 o'rganish mиmkin. 7. 
Biokimyoviy usul. Ви usul yordamida embrion hujayrasi, уою to'qimasidagi 
moddalarning tarkibi o'rganiladi. Вuning uchun, biokimyoning hamma usullaridan 
foydalanish muтkin. 8. Nurlantirish usuli. Bunda, embrionning ma'lum qismini 
zararlantirish uchun nurlantiriladi. Buning uchun, rentgen уа boshqa nurlardan 
foydalanish mumkin. 9. Immuno-biologik usul. Embrionda immunitet hosil bo'lishi 
o'rganiladi. 10. Ekologik usul. Ekologik omillarning embrionga ta'siri o'rganiladi. 
11. Gen injeneriyasi usиli . Ma'lum gen bir embriondan ko'chiri1ib, . ikkinchisiga 
o'tkaziladi уа o'rganiladi. Ontogenez tiplari уа bosqichlari Tirik organizm1ar 
individual rivojlanishi, уа'ni olltogenezi zigotadan tabiiy o'limgachabo'lgan davrni 
o'z ichigaoladi.Ontogenezning ikkitatipi farqlanadi: I.Bevosita, уою to'g'ri 
rivojlanish.Ontogenezning Ьи tipida, tиxumdan chiqqan уою tug'ilgan 
organizmning tuzilishi уа tashqi ko'rinishi ota-ona organizmiga o'xshaydi. Лmmо 
ayrim a'zolarning yetishmasligi, gavdasining kichikligi bilan ota-onasidan furq 

---

qiladi. Asta-sekin o'sib, ota-ona organizmiga tashqi ko'rinishi уа tшilishi jihatdan 
o'xshaydi. Jumladan, odamda, sut emizuvchi1arda, qusblarda, sudralib 
yuruvchi1arda уа ayrim umurtqasiz hayvonlarda bola tug'ilganda ota-onasiga 
o'xshaydi. 2. Bilvosita rivojlanish. Bunda, tuxumdan chiqqan bola lichinka deyiladi 
уа u tashqi hamda ichki tuzilishiga ko'ra, ota-onasidan keskin farq qiladi. Juda ko'p 
o'zgarisblardan keyin ota-ona organizmiga o'xshash qiyofaga kiradi. иnday hodisa 
metamorfoz deyiladi уа u ko'plab umurtqasizlar, hamda amfibiyalarga sШr. 
Ontogenez ikki bosqichga bo'linadi: 1. Prenatal, ю tug'ilishdan oldingi bosqich. Ви 
bosqich jinsiy hujayralaming yetilishi, urug'lanish уа embrion rivojlanishini o'z 
ichiga oladi. Ви bosqich ham ikki davrga bo'linadi: а) proembrional (progenez) 
davri-jinsiy hujayralaming yetilishi уа rivojlanish davri tushиniladi; Ь) embrional 
davr-zigota hosil bo'lishidan embrion, tug'ilishigacha bo'lgan davr tushuniladi. 2. 
Postnata1, уою postembrional bosqich-tug'ilishdan tabiiy o'lirngacha bo'lgan davrni 
o'z ichiga oladi.