Ən qədimdən b e. III əsri I å ë ì è ë

25 

 

Xalqın etnogenezi, onun mənşəyi müasir tarix elmində həqiqətən də mürəkkəb, 

çətin həll edilən problemlərdəndir. 

Lakin  qeyd  etməliyik  ki,  bir  sıra  qeyri-müəyyənliklərə,  çətinliklərə 

baxmayaraq,  Azərbaycan  xalqının  etnogenezi  konsepsiyası  müəyyən  dərəcədə, 

ümumi  şəkildə  tarix  elmimizdə  işlənmiş  və  özünün  inikasını  sanballı  "Azərbaycan 

tarixi"nin  I  cildində  [Bakı,  1958],  "Sovet  Tarix  Ensiklopediyası"nda  [I,  M.,  1961], 

"Böyük Sovet ensiklopediyası"nda [üçüncü nəşr, I, M., 1969], "Qafqaz xalqları" [II, 

M.,  1961],  "Dünya  xalqları"  [M.,  1968],  on  iki  cildlik  "Ümumdünya  tarixi"  [M., 

1955-1979] kitablarında və bir sıra digər əsərlərdə tapmışdır. 

Bu  konsepsiyaya  görə,  Azərbaycan  xalqının  təşəkkülündə  Manna,  Atropatena 

və Qafqaz Albaniyasında məskunlaşmış müxtəlif, o cümlədən Qafqaz və İran dillərində 

danışan qədim dövr və orta əsrlərin tayfa və xalqları - mannalılar, kaspilər, Atropatena 

madalıları, albanlar, azərilər və bir sıra digərləri əsas rol oynamışlar. 

Əsrlər  boyu  Azərbaycana  gəlmiş  müxtəlif  dilli  tayfa  və  xalqlar  (skiflər,  saklar, 

alanlar,  hunlar,  sabirlər,  xəzərlər,  oğuzlar  və  b.)  da  Azərbaycan  xalqının  etnogenezində 

böyük  rol  oynamışlar.  Azərbaycan  xalqının,  dilinin  formalaşması  etnogezin  son 

mərhələlərində - orta əsrlərdə baş vermişdir. 

60-80-ci  illərdə  Azərbaycanın  ən  qədim  və  qədim  tarixi  sahəsində  tədqiqat 

işlərinə  ümumi  səciyyə  verərkən  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  dövrdə  bizim  elmimiz 

yeni qüvvələr axını ilə, arxeologiya və Qədim Şərq filologiyası sahəsində yaxşı məktəb 

keçmiş  gənc  alimlər  hesabına  zənginləşir.  Bu,  irəliyə  mühüm  addım  atmağa, 

tədqiqatların  mövzusunu  xeyli  genişləndirməyə  və  dərinləşdirməyə,  yeni  və  az  tədqiq 

olunmuş problemlərin həllinə başlamağa imkan vermişdir. 

Arxeoloqlar paleolitin, mezolitin, xüsusən də eneolitin, tunc və dəmir dövrlərinin, 

antik dövrün öyrənilməsi üzrə geniş miqyaslı iş aparırlar. Respublikanın, demək olar ki, 

bütün  ərazisi  qazıntılarla  əhatə  olunur.  Arxeoloji  tapıntılar  sübut  edir  ki,  antik  dövrdə 

Albaniya  həmsərhəd  Zaqafqaziya  ölkələri  ilə  təxminən  eyni  sosial-iqtisadi  və  mədəni 

inkişaf səviyyəsində olmuşdur. Qonşu vilayətlərdə olduğu kimi, o dövrün Albaniyasında 

da  kifayət  qədər  inkişaf  etmiş  oturaq  əkinçi-maldar  təsərrüfatı  mövcud  olmuş, 

sənətkarlıq  yüksək  səviyyəyə  çatmış,  inkişaf  etmiş  həyata,  ticarətə  malik  şəhərlər 

meydana  çıxmışdır  və  i.a.  Bütün  bunlar  alban  tayfalarının  geriliyi  barəsində  xüsusi  və 

ümumi ədəbiyyatda kök salmış fikri aydın şəkildə təkzib edir. 

Tarixçilər öz  tədqiqatlarında  yazılı qaynaqların  -  mixi  yazıların,  Avesta  və  antik 

müəlliflərin  məlumatlarının  təhlilinə  və  onların  arxeoloji  axtarışlarından  əldə  edilmiş 

məlumatlar  ilə  müqayisəsinə  böyük  diqqət  verirlər.  Azərbaycan  ərazisində  ilk  böyük 

dövlət birləşməsi kimi qiymətləndirilən Manna şahlığına mühüm yer verilir. 

Bizim  albanşünaslığımız  da  müəyyən  uğurlar  əldə  etmişdir.  Albaniya  tarixi  və 

mədəniyyəti problemləri həm yazılı qaynaqların, həm də arxeoloji məlumatların əsasında 

öyrənilirdi. 

---

26 

 

Mada  tarixinin  sosial-iqtisadi,  siyasi,  mədəni  və  etnik  problemləri  Madanın 

Azərbaycan  tarixində  rolu  və  əhəmiyyəti  ətraflı  surətdə  nəzərdən  keçirilir.  1989-cu 

ildə İ.Əliyevin "Atropatena tarixinin oçerki" çap olunur. 

Arxeoloqlarımız  və  qədim  tarixçilərimizin  əvvəlki  illərdə  qazandıqları  uğurlar 

bütün  nəzərdə  tutulmuş  istiqamətlər  üzrə  tədqiqatların  daha  da  genişləndirilməsi  üçün 

möhkəm bünövrə rolunu oynadı. Alimlərimiz Manna, Atropatena və Albaniya tarixinin 

aktual məsələləri, antik arxeologiya, etnik problemlər və s. üzrə tədqiqatlarının nəticələrini 

nəşr  etdirirlər.  Bu  tədqiqatların  bəzilərində  köhnə  baxışlar  yenidən  nəzərdən  keçirilir, 

bəzilərində bölgə sakinlərinin etnik, iqtisadi, siyasi və mədəni həyatının köklü məsələiəri 

üzrə  yeni  müddəalar  irəli  sürülür,  Azərbaycan  ərazisindəki  ayrı-ayrı  arxeoloji 

mədəniyyətlərin etnik atribusiyası verilir. 

1995-ci ildə İ.Əliyevin redaktəsilə nəşr olunmuş "Azərbaycan tarixi" (rus dilində) 

kitabında xalqımızın qədim tarixinə çox geniş yer verilmişdir. 

Qədim  dünya  tarixi  elminin  inkişafı  bizim  qarşımıza  yeni  vəzifələr  və  yeni 

problemlər  qoyur.  Azərbaycanın  qədim  əhalisinin  etnik  tarixi  məsələsinin  dərindən 

tədqiqi,  arxeologiya  və  qədim  Azərbaycan  sakinlərinin  mədəniyyəti  üzrə 

ümumiləşdirici  əsərlərin  yaradılması  təkidlə  tələb  olunur.  Respublikanın  şimal-şərq  və 

cənub-şərq rayonları arxeoloji cəhətdən xüsusi olaraq öyrənilməlidir. Uzaq keçmişlərdə 

bu  bölgənin  öz  sakinlərinin  və  Cənubi  rus  çölləri  tayfalarının  Ön  Asiya  aləmi  ilə 

əlaqələri bu ərazilər vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir. 

Azərbaycan alimləri, şübhəsiz ki, bu və başqa məsələlərin tədqiqi işinə əllərindən 

gələn töhfəni verəcəklər. 

Təqdim edilən işdə Azərbaycan tarixinin ən Qədim zamanlardan başlayan və e. 

III əsrinin birinci rübü ilə başa çatan böyük bir dövrü işıqlandırılır. Qeyd etmək zəruridir ki, 

yeni  tarixi  tədqiqatlar  sayəsində  Azərbaycan  tarixinin  xronoloji  çərçivəsi  kəskin 

surətdə genişlənmişdir.  Əgər yarım əsr bundan əvvəl diyarın tarixi əslində ancaq 3-4 

minillik  ərzində  xülasə  oluna  bilərdisə,  bu  ərazidə  paleolitin  mövcudluğu  lap  50-ci 

illərin başlanğıcınadək problematik olaraq qalırdısa, indi mühüm arxeoloji kəşflər, ilk 

növbədə  isə,  elmimizdə  yeni  səhifə  olan  Azıx  mağarası  kimi  nadir  abidənin  tədqiq 

olunması sayəsində biz haqlı olaraq tariximizi ən uzaq dövrdən başlayırıq. 

İndi  bizim  tariximizin  yaşı  təxminən  bir  milyon  yarım  ildir.  Son  17  yüzillik 

istisna  edilməklə,  demək  olar  ki,  bütün  bu  dövr  bu  kitabda  işıqlandırılır.  Bu  vaxt 

ərzində  qədim  Azərbaycan  ərazisində  kortəbii  qüvvələrlə  mübarizədə  maddi  və 

mənəvi  mədəniyyət  yaratmağa  başlamış  ilk  insanlar  meydana  çıxmış,  ibtidai  icma 

quruluşu təşəkkül tapmış,  yüz  min illər boyu  mövcud olmuş və sonralar  süqut etmiş 

ilk dövlət qurumları meydana çıxmış, inkişaf edərək məhv olmuşdur. 

Sonuncu  tədqiqatların  işığında  Azərbaycan  insanların  ən  qədim  yayılma 

rayonlarından biri kimi tanınır. Zaqafqaziyanın bəşəriyyətin ilk, ulu vətəni hüdudları 

daxilində  olması  şübhəsizdir.  Artıq  o  dövrdə  Azərbaycan  ərazisi  çoxsaylı  fəaliyyət 

---