Энциклопедия 9-том
Hazrat sohibqiron Jeta sori yana cherik yibargoni
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Hazrat sohibqiron Jeta sori yana cherik yibargoni
Hazrat sohibsiron o’shul yilda (1390) Sulaymonshohbek bila Xudoydodi Xusayniy va Shamsuddin Abbos va (uning) inisi amir Usmon va qo’shun beklaridin Siddiq Tobon va Sulton Sanjar — Hoji Sayfuddinbek o’g’li va Hasan Jondor va Tilak Qavchin va Iyd Xoja va Nusrat Qimoriy va To’kal Bavurchini yigirmi ming kishi bilan Jeta sori yibardi. Alar Sayhun suyidin kechib, Toshkanddin o’tub, Issi Ko’lg’a yettilar. Va amirzoda Umarshayx taqi amir Malash Apardiy va buning o’g’li Takash va otasi Sadr Turkmonni besh ming kishi bilan yibardi. Alar Andigondin kelib, bu beklarga qo’shuldilar pa Ko’kto’bag’a yetib, necha kun anda tavaqquf qildilar. Va a’dolarning ahvolini surushturub, otlarining izin topib, Archatav tog’ining yo’lidin yurub, harkim dushmandin uchradi, o’ldurdilar va bu tariq bila yozida yurur erdilar. Bas Almalig’din o’tub, Ila suyidin kechib, Qaro Tolg’a yettilar, Xojibek Jeta va Anka To’raning yurti erdi. Anda xabar toptilarkim, Elchi Bug’a Majalkachi to’rt yuz kishi bilan ilgari borib erdikim, dushmanlardin xabar tobqaylar, yulda ov solib, ovg’a mashg’ul ermishlarkim, Qamariddin Jetag’a uchrab tururlar. Qattig’ urush etib, ikki tarafdin ko’b kishi talaf bo’lub turur. Va xabarning tahqiqi uchun Hasan Jondor va Malash va Takashni yibardilar. Bular yurub, ul yerdakim, urush voqi’ bo’lub erdi, yettilar va o’lgonlarii ko’rub, tafaxxus etib, o’luklarning ichida bir zaxmliq kishini tobtilarkim, hanuz tirik erdi. Va qirq kun
35
ermishkim, o’t bilan kun kechurgon ermish. Ani taom va osh-suv berib, beklar qoshig’a kelturdilar 18 .
«Qamaridding’a uchrab urushtuk va ko’b kishi ham bizdin va ham alardin o’ldi va bizning kishi qochti. Qamariddin Ichin Yuvsin cahrog’a kirib bordi». Beklar bu so’zni eshitib, tavaqquf qilmay Qamariddiniing keynida tushub, Ichin Yuvsindin o’tub, O’gar Kechtig’a yettilar. O’g’ruqni anda qo’yub, ilg’or solib, Irtish suyig’a yettilar. Va Qamariddin suvdin kechib, To’lasqakim, sammur va qoqum anda bo’lur, bordi. Beklar suvg’a yetib, sollar va amdlarkim, Qamariddin kishisi suvdin o’tkan turur, (ko’rdilar). Pek yaxshi bahodur yigitlarini suvdin nari o’tkarib, andag’i (sanavbari oliy) yag’ochlarda tamg’alarini torttilar. Amir Temur tomonidan Oltin O’rda va Mo’g’ulistondagi jeta ulusining mag’lubiyatga uchratilishi bevosita Movaronnuharning tashqi dushmanlar xujumidan xalos qildi. Amir Temur Oltin Urdaga zarba berib, uni kuchsizlantirishga jiddiy harakat qiladi. Uning ichki ziddiyatlaridan ustalik bilan foydalanadi. Lekin u Juji ulusini o’z davlatiga qo’shib olish niyatida emas edi. Fakat Oltin Urdaning Movarounnahrga tutashgan sharqiy qismini uz ta’siri ostidagi Horazm tasarrufiga olib berish hamda Saroy Berka orqali o’tadigan karvon yo’lini Movarounnahr tomon burib yuborishni kuzlaydi. Movarounnahr mo’g’ullardan ozod qilinib, bu kadimiy diyorda mustaqil davlat barpo etilgan bo’lsa-da, mamlakatda hali barqaror tinchlik o’rnatilgan emas edi. Bir tomondan, ayrim viloyat amirlari Amir Temur hokimiyatini tan olishdan bosh tortib turgan bo’lsalar, ikkinchi tomondan, mamlakatning sharqay va shimoliy hududdari notinch edi. Mo’g’uliston bilan Ok.Urda Sharqay Fargona, Utror, Yasen (Turkiston) va Sayram shaharlariga xavf solyb, bu hududlarga tez-tez xujum k.ilar va axrlini talon-toroj kilardi. Щuning uchun ham Amir Temur dastlabki yillarda mamlakat sarxadlarida
18 Sharofiddin Ali Yazdiy ―Zafarnoma‖. T., ―Sharq‖, 1997, 176-bet. 36
xavfeizlikni ta’minlashga katta ahamiyat berdi, isyonchi amirlarga karshi shafkatsiz ko’rash olib bordi. 1370 yilning ko’zi va 1371 yil bahorida Zinda Chashmga zarba berilib, Shiburg’on viloyati buysundirildi. Balx va Toshkent viloyatlari ham Amir Temur hokimiyatini tan oladilar. Bu orada Amir Temur Mo’g’uliston hokimi Qamaruddin bilan to’qnashadi. Chunki bu davrda uning Movarounnahrga bo’lgan talonchilik xurujlari kuchayib ketgandi. 1370—1371 yillarda u Toshkent va Andijon ustiga bir necha bor bosqinlar qilib, qaytadi. 1376 yilda esa Qamaruddin xatto Fargona vodiysining talaygina qismini bosib oladi. Mamlakatning shimoli-sharqiy hududlariga nisbatan muttasil bo’lib turgan taxdidni bartaraf qilish uchun Amir Temur Qamaruddinga zarba berishga kirishadi. Yigirma yil (1371—1390) mobaynida Sohbqiron Mo’g’ulistonga yetti marta yurish qilib, Qamaruddin va Ankatura ustidan g’alaba qozonadi. Shu zayilda Amir Temur Movarounnahr va Xorazmda hukm surgan tarqoqlik, o’zaro nizo va Mo’g’uliston tomonidan bo’lib turgan tazyiqqa chek qo’yadi. Amir Temur zamonasining buyuk saltanatini barpo qilgan bo’lsada, ammo u o’zini bu davlatning «qonuniy» xoni deb umrbod e’lon qilmadi. Chunki u nasl-nasabi jihatidan chingiziylar sulolasiga mansub emas edi. Shuning uchun ham chingiziylar tomonidan belgilangan an’anaga ko’ra Amir Temur avval o’z huzurida Suyurg’atmishni (1370—1388), uning vafotidan keyin esa, Suyurg’atmishning o’g’li Sulton Mahmudni (1388—1402) rasmiy xon qilib ko’tarib, xatto umrining oxirigacha ularning nomidan yorliqlar chiqartiradi, pullar zarb etgiradi. Ammo har ikkala bu hukmdor nomigagina «xon» bo’lib, davlatning siyosiy hayotiga va Temur bergan farmoyishlarga mutlaqo aralashmasdilar. Shunga qaramasdan, Temur mamlakatda o’zining bevosita hukmronligiga qonuniy tus berib, uni mustahkamlab olish maqsadida Amir Xusaynning tul xotini Saroymulkxonimga uylanadi. Saroymulkxonim Movarouinahrning Chig’atoy xonadonidan chiqqan so’nggi 37
xoni — chingiziylar avlodi Qazonxonning qizi edi. 1370 yilda Saroymulkxonim bilan bo’lgan nikoxi tufayli Temur o’zining amirlik darajasiga «ko’ragon», ya’ni «xonning kuyovi» unvonini qo’shib oladi va rasmiy xujjatlarda «Amir Temur Ko’ragoniy» nomi bilan yuritilishiga musharraf bo’ladi. Temurning o’lkan saltanati shaklan buyuk va qudratli davlat bo’lib ko’rinsa ham aslida uning iqtisodiy negizi zaif edi. Temur bosib olingan viloyatlarni o’g’illari, nabiralari va xizmat ko’rsatgan amirlarga suyurg’ol tarzida in’om qilib, ular orqali boshqardi. Movarounnahrdan tashqari o’z tasarrufidagi barcha viloyat va mamlakatlarni Temur to’rt ulusga bo’ldi. To’ng’ich o’g’li Muhammad Jahongirga Balx viloyati bilan 12 ming navkarlik qo’shin, ikkinchi o’g’li Umarshayxga Fors viloyati va 10 ming askar, uchinchi o’g’li Mironshohga Ozarbayjon, Iroq va Armaniston bilan 9 ming kishilik qo’shinni, kenja o’g’li Shoxruhga Xuroson, Jurjon, Mozandaron, Seiston bilan yetti ming askar berildi. Garchi uluslar markaziy hukumatga itoat etsalarda, ammo ular ma’lum mustaqillikka ega edilar. Ulus xukmdorlarining alohida-alohida davlat devonxonasi, qo’shini bo’lib, ular markaziy hukumatga tobeligi xirojning bir qismini Samarqandga yuborib turish va oliy hukmdor harbiy yurishlarida o’z qo’shini bilan qatnashish yoki talab qilingan askarni yuborib tafishdan iborat edi 19 .
kabi ma’lum tuman yoki viloyatlarni G’arbdagi «feod» yoki «len» tarzida oliy hukmdor avlodlari va xizmat ko’rsatgan yuqori tabaqa zodagonlariga in’om tariqasida berilgan. Ba’zan suyurg’ol yerlari hukumatning farmoni bilan xatto avloddan-avlodga meros bo’lib ham o’tgan. Masalan, Temurning to’ng’ich o’g’li Jahongir vafotidan so’ng unga tegishli Balx viloyatiga Qobul,
19
bag’ishlangan xalq ilmiy konferensiyasi ma’ruzalari bayoni). S., 1996.
38
Bazna va Qondahorni qo’shib, marxumning o’g’li Pirmuhammadga beriladi. Shuningdek, Temur Umarshayxning o’g’li Rustamga Isfaxonni, Mironshohning o’g’li Abubakrga Bag’dodni suyurg’ol qiladi. Mana shu tarzda Movarounnahrdan tashqari, mamlakat bir qancha bo’laklarga bo’linib ketadi. Viloyat hokimlari — shaxzodalar o’z tasarrufidagi uluslarda doimo iloji boricha mustaqil hukmronlik qilishga intilar edi. Markaziy hukumat esa, vaziyat jiddiylashgan paytlardagina ularning ichki ishlariga aralashar edi. Shubhasiz, suyurg’ol asosida qurilgan ulus tartibining g’oyatda kuchayishi oqibatida ayrim viloyatlarning ma’lum darajada mavqeining oshishiga olib kelgan va ichki nizolarni keltirib chiqargan. Temur hayotlik chog’idayoq mamlakatning uzoq, o’lkalaridagina emas, xatto uning markaziy viloyatlarida ham nizolar va urushlar bo’lib turgan. Pekin, katta xukuk. va imtiyozlarga ega bo’lgan, kuchli qo’shinga tayangan buyuk xukmdor ayrim viloyatlarning bebosh xokimla-ri tomonidan ko’tarilgan isyonlarni osongina bostira olardi. Shunday qilib, Temur saltanati viloyatlardagi mahalliy hukmronliklarning birlashmasi bo’lib, xakikiy markazlashish uchun u hali yetarli darajada na iqtisodiy, na siyosiy jihat-dan, biz uylaganimizdek, mustahkam poydevorga ega emas edi. Amir Temur davrida davlatning markaziy ma’muriyati boshida devonbegi, uning yonida arkbegi (marosimlarni boshqaruvchi) hamda turt vazir turgan. Birinchi vazir yer soliqlari, chegara bojini undirish hamda mirshablik ishlarini bajargan. Ikkinchisi askarlar maoshi va ozik-ovkat ta’minotlari bilan shug’ullangan. Uchinchi vazir harbiylar, ularning lavozimu mansablarga tayinlanish va meros ishlariga qaragan. Turtinchisi saroy harajatlarini boshqargan. Temur davlat to’zilishi sohasida katta o’zgarishlarni amalga oshirmagan bo’lsada, har holda XIV ayerning birinchi yarmida mo’g’ul xoni Kebek hukmronlik kilgan davrda joriy etilgan mamlakatning harbiy-ma’muriy bo’linishini saqlab qoladi. Ammo davlatning ma’muriy
39
idora etish tarkibining takomiliga suyurg’olning keng tark.alishi to’sqinlik qiladi.
Amir Temur ichki va tashqi siyosatida asosan qo’shinga suyanar edi. Chunki, u harbiy kuch bilan zarb etilgan mamlakatlarni va asosan viloyatlarda yashovchi xalqlarni zo’rlik bilan tutib turardi. Shuning uchun ham u harbiy islohga, ayniqsa, qo’shin boshliqlarini tanlash va ularni tarbiyalash, lashkariy qismlar va ularning joylashish tartibi, navkar sarbozlarning qurollanishi hamda ichki intizom masalalariga nihoyatda katta ahamiyat berar edi. Shu boisdan Temur manbalarda zamonasining mashhur sarkardasi va eng yirik lashkarboshisi sifatida tilga olinadi. Uning harbiy iste’dodi, sarkardalik mahorati qo’shinlarning tuzilishida hamda Oltin Urda xoni Tuxtamish, Dexli sultoni Mahmud va Turkiya sultoni Boyazidlar bilan olib borgan janglarida va shiddatli maxorabalar maydonida qo’llagan «savkuljaysh» (strategiya) va jang qilish uslublari «ta’biyatuljaysh» (taktikalari) da namoyon bo’lgan. Temur qo’shini o’ntalik askariy birikmalar asosida tuzilgan lashkarlardan iborat edi. Lashkar «tuman» — o’n minglik, «xazora» — minglik, «xushun» — yuzlik va «ayl» o’nlik birikmalariga bo’lingan. Tumanlarda askarlarning soni 10 ming, qo’shinda 100 ming nafardan ortiq bo’lgan. Temur o’n minglik lashkarni boshqarish uchun «tuman ogasi», minglik bo’linmalar uchun «mirixazora», yuzliklar uchun «xushunboshi» va o’nliklar uchun esa «aylboshi» kabi harbiy mansablarni ta’sis etadi. Ularning xaq-huquqlari, oylik maoshini belgilab beradi. Masalan, oddiy sipoxiy mingan otining bahosi barobarida, bahodirlar 2-4 ot barobarida, aylboshi qaramog’idagi navkarga nisbatan ikki barobar ko’p, yuzboshi o’nboshidan ikki barobar ko’p maosh olgan. Mingboshilarning maoshi mingboshinikidan uch barobar ortiq bo’lgan. Janglarda bahodirlik ko’rsatib g’alaba qozongan amir uchun in’omlar ham belgilab qo’yilgan. Masalan, qaysi bir amir biron 40
qo’shinni yengsa yoki mamlakat yoki viloyat zabt etsa u tug’, nog’opa, bahodirlik martabasi, davlat kengashlariga bemalol kirish huquqi hamda biron sarxadning noibligi bilan siylangan. Bo’linma boshliqlari — amirlar Temurga tobe bo’lgan qirq aymoq (qabila)dan un ikkitasi: barlos, argin, jaloir, to’lqichi, duldoy, mutul, sulduz, tug’oy, qipchoq, arlot, totor va tarxonlar orasidan saylab olingan. Amirlik martabasi Temur faoliyatining dastlabki yillarida unga sodiq bo’lgan 313 nafar kishiga berilgan. Bulardan bittasi — amir ul-umaro, to’rttasi — beglar begi, yuztadan — mingboshi, yuzboshi va o’nboshi bo’lgan. Bulardan tashqari, yana o’n ikki nafar kishiga birinchidan to un ikkinchi darajali amirlik unvonlari berilgan. Un ikkinchi darajali amir odatda amir ul- umaroning noibi hisoblangan. Un ikki amirning har biriga bittadan bayroq va bittadan tog’opa, amir ul-umarog’a bir bayroq, nog’pa, o’n minglik qo’shin, tut, chortut va bypg’y (karnay) berilgan. Bu nishonlar qo’shin bo’linmalarini ham farqlab turgan. Masalan, katta qizil bayroq qo’shin boshliga amir ul-umaro yoki beklar begining alomati edi. Ot yoli bog’langan nayzali uzun tut tuman og’asining, ikki tomonga kokillar osilgan ikki dul nog’ora yuzboshining alomati hisoblanardi. Otliq suvori qismlarni boshqarish uchun maxsus ajratilgan otliq egarlarining ikki tomoniga tabl-dovul osilib, jang paytlarida suvorilarni maxorabaga solish maqsadida bong urib ular qoqilgan.
|