II-BOB. Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarida Amir
Temur faoliyatining yoritilishi
2.1.Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarida Amir
Temurning Movarounnahrni birlashtirish va xavfsizligini ta’minlash
uchun ko’rashi bayoni.
1370 yilning 11 aprelida Chig’atoy ulusining bek va amirlari, viloyat va
tumanlarning zodagonlari hamda Termizning xonzodalari, shuningdek, Amir
Temurning piri Sayyid Baraka ishtirokida qurultoy o’tkaziladi. Manbalarda
ta’riflanishicha, qurultoyda e’tiborli amirlar, Temurning yoshligidagi
quroldoshlari va uning sobiq dushmanlari hozir bo’lgan edilar. Ular orasida
Amir Shayxmuhammad Bayon Sulduz, Amir Uljoytu, Amir Kayxusrav,
Amir Joku Barlos, Amir Zinda Chashm va muьtabar ma’murlar bor edi.
Qurultoyda
Amir
Temurning
hukmdorligi
rasmiy
tan
olinib, u
Movarounnahrning amiri deb e’lon qilinadi. Garchi saltanat taxtiga, an’anaga
ko’ra, dastlab nomigagina Suyurg’atmish (1370-1388), so’ngra uning
vafotidan keyin Sulton Madmudxon (1388-1402) o’tkazilgan bo’lsa-da,
amalda markaziy hokimiyatni Amir Temur o’zi boshqaradi, viloyatlardagi
hokimiyat o’g’illari, nabiralari va yaqin amirlari orqali idora qilinadi.
Movarounnahrning yagona hukmdori bo’lib olgach, Amir Temur o’z
davlatini siyosiy va iqtisodiy jihatdan mustahkamlashga kirishadi.
Avvalambor davlat uchun mustahkam poytaxt - bebosh mahalliy
hukmdorlarning xujumlariga qarshi tura oladigan bir qarorgoh zarur edi. Shu
maqsadda Amir Temur 1370 yilning may oyida Samarqandga kaytadi va
shahar devorlari, kal’alar hamda saroylar bino qilishga kirishadi. Bunday
qurilishlar Samarqand mo’g’ullar tomonidan vayron etilgandan keyin 150 yil
utgach birinchi marta bunyod qilingan umumjumxuriy inshootlar edi.
So’ngra u holdan toygan mamlakatda qonun va tartib ishlarini joriy etadi.
Maxsus muntazam qo’shin tuzib, unga katta imtiyozlar beradi. Shu bilan
30
birga u o’z davlati chegaralarini mumkin qadar kengaytirishga kirishadi.
Avval u Amudaryo va Sirdaryo oralig’idagi yerlarni birlashtirib, o’ziga
buysundiradi.
Biroq bu davrda Amir Temur davlati uchun eng kuchli xavf Oltin O’rda
edi. Endilikda Amir Temur Oltin O’rdaga zarba berib, uni kuchsizlantirishga
jiddiy harakat qiladi. Uning ichki ziddiyatlaridan ustalik bilan foydalanadi.
Lekin u Jo’chi ulusini o’z davlatiga qo’shib olish niyatida emas edi. Faqat
Oltin O’rdaning Movarounnahrga tutashgan sharqiy qismini o’z ta’siri
ostidagi xonlar tasarrufiga olib berish hamda Saroy Berka orqali o’tadigan
karvon yo’lini Movarounnahr tomon burib yuborishni ko’zlaydi. Shu
maqsadda Oq O’rda amirzodalaridan To’xtamishga bir necha bor harbiy
yordam beradi. Biroq To’xtamish Amir Temurning ishonchini oqlamaydi.
Oltin O’rda taxtiga ega bo’lgach, hatto u ochiqdan-ochiq unga qarshi
kurashga o’tadi. Natijada, Amir Temur To’xtamishga qarshi uch marta
qo’shin tortishga majbur bo’ladi. 1389-yilda u Dizak (Jizzax)ning Achchiq
mavzeida, 1391-yilning 18-iyunida (hozirgi Samara bilan Chistopol
shaharlari oralig’ida joylashgan (Qunduzcha) Kondurcha daryosi vodiysida)
To’xtamish qo’shiniga qaqshatqich zarba berdi
15
.
O’rta asrlarning bu ikki yirik sarkardalari qo’mondonlik qilgan ko’p
mingkishilik ikki qo’shin o’rtasidagi so’nggi shiddatli jang 1395-yilning 15-
aprelida Shimoliy Kavkazda Tarak daryosi bo’yida sodir bo’ldi. Amir Temur
qo’shinini daryo bo’yida o’ziga qulay maydonda safga tortdi. Uning o’ng
qanotini o’zi, so’l qanotini esa sevimli nabirasi Muhammad Sulton boshqardi.
27 qismdan iborat «bo’y xushuni» deb nomlangan saralangan qismni
dushmanga favqulodda holatda zarba berish uchun pistirmaga qo’ydi. Jang
To’xtamishning Oqtov, Bekyoriq va Kuncha o’g’lon boshliq jangovar
qismlarining to’satdan Sohibqiron boshqarayotgan o’ng qanotga hujumidan
15
А Muxammadjonov. O’zbekiston tarixi. T., ―O’qituvchi‖, 1994, 94-bet..
31
boshlandi. Pistirmadagi qism dushmanga zarba berdi. So’ngra asosiy qismlar
jangga kirdi. Shiddatli mahoraba (jang) bu gal ham uch kun davom etdi. Bu
safar Amir Temur qo’shini dushmanga qarshi otdan tushib, uni kamondan
o’qqa tutish usulini qo’yadi. Jangda ayniqsa, Muhammad Sulton, Shayx
Nuriddin, Ollohdot, Amir Hoji Sayfuddin hamda amirzoda Rustamlar
qahramonlik ko’rsatdilar. O’q va qilich zarbiga chiday olmagan To’xtamish
qo’shinining safi bo’zilib, orqaga chekindi va tarqalib ketdi. To’xtamishxon
sanoqligina askari bilan qochib changalzorga kirdi va ta’qib etib kelayotgan
g’oliblardan berkindi. Shunday qilib, Amir Temur 1395-yil 15-aprelida
Shimoliy Kavkazda Tarak daryosi bo’yida To’xtamish qo’shiniga
qaqshatqich zarba beradi. Amir Temur harbiy yurishlari oqibatida Quyi Itil
(Volga) viloyatlari, Saroy Saroychik va Hojitarxon (Astraxan) kabi
shaharlar bo’ysundirildi. Amir Temur To’xtamishni quvib Ryazan
viloyatigacha boradi va Yelets shahrini ishg’ol qiladi. So’ng Moskva tomon
yuradi. Rossiya tarixchilari B.D.Grekov va A.Yu.Yakubovskiylarning
ta’kidlashicha, Amir Temurning To’xtamish ustidan qozongan g’alabasi,
faqat O’rta Osiyo uchun emas, balki butun Sharqiy Yevropa, shuningdek Rus
knyazliklari uchun ham buyuk ahamiyat kasb etgan edi.
Ammo Mo’ng’uliston tomonidan bo’ladigan xavf hali bartaraf
etilmagan edi. Amir Temur davlati uchun ayniqsa, Jo’ji ulusida qad ko’targan
Oltin O’rda nihoyatda xavfli edi. Amir Temur va Oltin O’rda hukmdori
To’xtamishxon o’rtasidagi urushlar haqida ―Zafarnoma‖ asarida quyidagi
ma’lumotlar keltirilgan:
Dostları ilə paylaş: |