Ent davlat sharqsh

IV bob bo‘yicha xulosalar

Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarning semantik tahlili haqidagi bobimiz nihoyasida shuni aytish mumkinki, o‘zlashmalar fors tiliga o‘zlashgandan so‘ng ularning ma’nolari ma’lum darajada o‘zgarishga yuz tutadi. Bunda ma’no torayishi, ma’no kengayishi, yangi ma’no kasb etishi holatlarini ko‘rishimiz mumkin. Shuningdek, ma’nosini o‘zgartirmagan holda o‘zlashmalar ham o‘zlashgan. Ular miqdori ko‘pchilikni tashkil etadi va asosan fors tilida ham turkiy tilda ham bir ma’noni anglatuvchi so‘zlar hisoblanadi.

83
XULOSA

Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarni o‘rganish ancha murakkab va o‘ta qiziqarlidir. Hozirgi fors tili lug‘at tarkibida turli tillardan kirgan o‘zlashmalar mavjud bo‘lib, turkiy o‘zlashmalar ana shu o‘zlashmalarning bir qismi hisoblanadi. Turkiy o‘zlashmalar fors tili leksikologiyasidagi dolzarb mavzularidandir, chunki ular boshqa tillardan kirgan o‘zlashmalar singari fors tili lug‘at tarkibining boyishiga xizmat qiladi. Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarning fonetik, morfologik va semantik tahlili mavzusiga nihoya yasab quyidagi xulosalarga keldik:
1. Turkiy o‘zlashmalar miqdori, tilda qo‘llanishi, semantik tarkibi jihatidan fors tilidagi boshqa o‘zlashmalarga nisbatan ancha ustundir.
2. Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlar mavzusi mukammal o‘rganilmagan bo‘lsa ham, bu mavzuga qiziqish ancha avvalroq boshlangan. Xususan, A. Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida fors va turkiy tillarni o‘zaro chog‘ishtirib bir qancha turkiy so‘zlarni fors (sort) tilida mavjud ekanligini qayd etib o‘tgan. Shuningdek, bu asarda hozirda ham faol bo‘lgan turkiy so‘z yasovchi qo‘shimcha haqida ham ma’lumotlar berilgan. D. Rahimli ham fors tilidagi turkiy o‘zlashmalarni tadqiq etgan. U “ىسراف نابز رد یکرت یاه هاژاو .” kitobida fors tilining og‘zaki tilida va shevalarida uchraydigan ikki yuzdan ortiq turkiy leksik birliklarni keltirib, ularning fors va turkiy tillardagi ma’nolari, qaysi lahjalarda ishlatilishini yoritib bergan, shuningdek, o‘zlashmalarni struktur jihatdan ham tahlil qilgan. Eronda ham bu mavzuga qiziqish oxirgi vaqtlarda ko‘payib borishi bilan xarakterlidir. Turkiy o‘zlashmalar asosan fors tili izohli lug‘atlarida qisqagina yoritilgan, ba’zan ularning etimologiyasi ham berilgan. Bu an’ana zamonaviy fors leksikografiyasiga ancha avval yaratilgan tarixiy-izohli lug‘atlardan meros bo‘lib qolgan. Eronda turkiy o‘zlashmalarga bag‘ishlangan ishlardan biri M. Noyibiyning “ىسراپ نابز رد ىكرت ناگژاو” nomli asaridir. U bu kitobda mingdan ortiq so‘zlarni keltirib ularning ma’nolari va yasalishini yoritgan. Shuningdek, fors tili leksikologiyalarida ham turkiy o‘zlashmalar haqida qimmatli

84

fikrlar bildirilgan. Bunda L.S. Peysikov va A.Quronbekov ishlarini e’tirof etish

mumkin.


3. Turkiy o‘zlashmalar asosan islomdan keyingi davrlarda o‘zlashgan.


4. Turkiy o‘zlashmalar XVI asrdan boshlab fors tiliga kirib kelishi keskin oshdi. Ayniqsa, turkiy sulolalarning Erondagi hukmronliklarining ta’siri katta bo‘ldi. Shuningdek, ikkitillik turkiylarning ham fors tiliga turkiy o‘zlashmalarning kirib kelishida ishtiroklari bo‘ldi.
5. Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan leksik birliklarda unli tovushlarning moslashuvi borasida:
5.1. Turkiy tilidagi [a] unli fonemasi fors tiliga [ā], [e] bo‘lib o‘zlashgan. 5.2. Turkiy tilidagi [e] unli fonemasi fors tiliga [a], [e] bo‘lib o‘zlashgan.
5.3. Turkiy tildagi [i] unli fonemasi fors tiliga [e], [i] va [o] bo‘lib o‘zlashgan. 5.4. Turkiy tildagi [ı] unli fonemasi fors tiliga [i], [e] bo‘lib o‘zlashgan.
5.5. Turkiy tildagi [o] unli fonemasi fors tiliga [o] bo‘lib o‘zlashgan. 5.6. Turkiy tildagi [u] unli fonemasi fors tiliga [u] bo‘lib o‘zlashgan. 5.7. Turkiy tildagi [ӧ] unli fonemasi fors tiliga [o], [u] bo‘lib o‘zlashgan. 5.8. Turkiy tildagi [ü] unli fonemasi fors tiliga [u], [e] bo‘lib o‘zlashgan.
6. Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan leksik birikmalarda undosh fonemalarning moslashuvi borasida:
6.1. Turkiy tildagi quyidagi undosh tovushlar fors tilida quyidagicha ifodalanadi: [p–p], [b–b], [t–t], [d–d], [k-k, γ], [g-g], [m-m], [n-n], [f–f], [v-v], [s-s], [z–z], [ş-š], [h-x], [ç-č], [j-ž], [r-r], [y-y], [l-l], [ğ-γ, g], [c-j].
7. Ish jarayonida turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarda diftong qatnashgan so‘zlar kuzatilmadi.
8. Hozirgi davrda Eronda faoliyat ko‘rsatayotgan “Farhangestān-e zabān va adabiyāt-e fārsi” akademiyasi fors tilini barcha o‘zlashmalardan, jumladan, turkiy tillardan o‘zlashgan lug‘at birliklaridan tozalamoqda. Natijada ba’zi bir turkiy o‘zlashmalar iste’moldan chiqib ketib, arxaik so‘zlar qatoriga kirib qolmoqda. Ular faqatgina tarixiy asarlar va manbalarda uchrashi mumkin.
9. Turkiy tildan fors tiliga asosan ot so‘z turkumiga oid so‘zlar o‘zlashgan. 85
10. Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlar semantik tahlil etildi, bunda

quyidagi xulosalarga kelindi:


10.1. Ma’no kengayishi. Turkiy o‘zlashmalar orasida ma’nosi kengaygan so‘zlar ham mavjud. Bunday o‘zlashmalar fors tilida qo‘shimcha ma’no kasb qiladi. Hozirgi zamon fors tilidagi ma’nosi kengaygan turkiy o‘zlashmalarning qo‘shimcha va asosiy ma’nolari o‘rtasida yaqinlik va bog‘liqlik bor. Kamdan-kam hollarda asosiy ma’noga bog‘liq bo‘lmagan tushunchalarni anglata boshlaydilar.
10.2. Ma’no torayishi. Bunday semantik o‘zgarish tabiiyki, turkiy tillarning o‘zida ko‘p ma’noga ega bo‘lgan o‘zlashmalarda yuz beradi. Ular o‘zlari anglatayotgan ma’nolaridan fors tiliga bitta ma’nosi o‘zlashishi ko‘proq kuzatiladi, shuningdek, ularning ikki va undan ortiq ma’nolari o‘zlashishi ham mumkin.
10.3. Yangi ma’no kasb etishi. Shunday turkiy o‘zlashmalar borki, semantik mustaqillikka erishib butunlay yangi ma’no ifodalay boshlaydilar. Ular soni ko‘p emas va odatda avvalgi ma’nolariga yaqin ma’nolarni anglatadilar. Yangi ma’no kasb etgan o‘zlashmalar orasida bir ma’noli o‘zlashmalar ko‘proq, kamdan-kam holatlarda polisemantik turkiy so‘zlar o‘zlashganda ma’nolarini butunlay o‘zgartirib yuboradi.
10.4. Ma’no o‘zgarishsiz ko‘chgan o‘zlashmalar. Bunday so‘zlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Bu turdagi o‘zlashmalarga odatda turkiy tillarning o‘zida bir ma’noga ega bo‘lgan so‘zlar kiradi. Bular asosan terminologik leksika bo‘lib, narsa va hodisani nomlash vazifasini bajaradi.
Ilmiy tadqiqot ishimizni yakunlar ekanmiz, olib borgan kichik tadqiqotimiz so‘ngida bu mavzu fors tilida dolzarb mavzulardan ekanligiga, hali ko‘plab izlanishlar, tadqiqotlar talab qilishiga, o‘z yechimini kutayotgan muammolar ko‘p ekanligiga guvoh bo‘ldik.

86