Entomofaqlari

 
84 
onun  kütləvi  çoxalmasına  imkan  verilmir.  Bununla  yanaşı,  bu  mübarizə 
üsulu insanlar və faydalı canlılar üçün təhlükəsizdir.  
Son  illər  dünya  praktikasında  bioloji  mübarizə  üsulu  ilə  bağlı  elmi-
tədqiqat işlərinin tətqiqi və tətbiqi müvəffəqiyyətlə həyata keçirilir [73,74].  
Təbiətdə  zərərvericilərin parazit və  yırtıcılarını  aşkar etmək, onların 
bio-ekoloji  xüsusiyyətlərini,  laboratoriyada  çoxaldılma  yollarını  öyrənib, 
onlardan zərərvericilərə qarşı mübarizədə istifadə etmək, ekoloji və iqtisadi 
cəhətdən çox əhəmiyyətlidir. Bu məqsədlə də parazit və yırtıcılar içərisindən 
təsərrüfat  əhəmiyyətli  növlərin  seçilib  tətbiqini  təşkil  etmək  vacib  məsə-
lələrdən  biridir.  Meyvə  bitkiləri  zərərvericilərinin  sayının  boitənzimlən-
məsində zarqanadlılardan (Hymenoptera)-Ichneumonidae, BraconidaeChal-
cidoidae;  böcəklərdən  (Coleoptera)-Coccinellidae,  Carabidae  və  Der-
mistidae  fəsilələrinin  və  Diptera  dəstəsinin  nümayəndələri  əsas  yerləri 
tuturlar.  
Meyvə  ağaclarının  başlıca  zərərvericilərinin  entomofaqları  (parazit 
və yırtıcıları) haqqında çoxlu ədəbiyyat məlumatları vardır. Xarici ölkələrdə 
bu  entomofaqlara  xüsusi  əhəmiyyət  verilir  və  onlardan  daha  perspektivlə-
rinin bir neçə növündən bioloji mübarizədə istifadə edilir. Naxçıvan 
Muxtar 
Respublikasının
  bağ  aqrosenozlarında  onlar  zəif  öyrənilmişdir.  Meyvə 
zərərvericilərinin  sayının  tənzimlənməsində  parazitlərin  rolu  haqqında 
məlumatlara  Z.M.Məmmədovun  işlərində  rast  gəlinir.  Bu  məqsədlə  də 
2004-2008-ci illərdə Naxçıvan 
Muxtar Respublikasının
 bağ aqrosenozlarında 
meyvə ağaclarının başlıca zərərvericilərinin entomofaqlarının öyrənilməsini 
və  onların  bir  neçəsindən  (13  növündən)  zərərvericilərə  qarşı  bioloji 
mübarizədə istifadə edilməsini məqsədəuyğun hesab etmişik. Aşağıda onlar 
haqqında məlumat verməyi lazım bilirik.  
 
6.2.1. Bracon hebetor Say, 1836  
Növün  Habrobracon  hebetor  (Say,  1836)  kimi  sinonimi  də 
mövcuddur [187].  
Növün  Naxçıvan 
Muxtar  Respublikasında
  çəyirdəkli  meyvə 
zərərvericilərindən  meyvə  güvəsinin,  zolaqlı  meyvə  güvəsinin,  yarpaq 
güvəsinin,  qızılgül  yarpaqbükəninin  və  gavalı  meyvəyeyəninin  tırtıllarında 
parazitlik  edir.  Onun  muxtar  respublikanın  meyvə  bağlarında  geniş 
yayılmaqla  böyük  təsərrüfat  əhəmiyyəti  vardır.  Belə  ki,  qeyd  olunan 
zərərvericilərə  aid  toplanan  tırtılların  15-20%-i  Bracon  hebetor  paraziti  ilə 
yoluxmuş olur.  
Ədəbiyyat  məlumatlarına  əsasən,  Naxçıvan  bölgəsində  tədqiqat 
aparmış  Z.M.Məmmədov  Bracon  hebetor  parazitinin  meyvə  zərərvericilə-
rini  yüksək  dərəcədə  yoluxdurmasını  nəzərə  alıb,  onun  bioloji  mübarizədə 

---

 
85 
istifadə  edilməsini  təklif  etmişdir.  Müəllif  bu  parazitin  laboratoriya 
şəraitində Cənub anbar odlucası üzərində çoxaldılması və meyvə bağlarına 
buraxılması  yollarını  göstərmişdir.  Bundan  başqa,  pambıq  sahələrində 
pambıq  sovkasına  və  pambıq  güvəsinə  qarşı  Bracon  hebetor-dan  istifadə 
etmək üçün təklif hazırlanmışdır [67, s. 260-265; 94, s. 199-200].  
Azərbaycanda  və  xaricdə  bir  çox  müəlliflər  bracon  hebetorun 
perspektiv parazit olduğunu öz əsərlərində göstərirlər [78,79,81,82,89,146].  
Naxçıvan 
Muxtar  Respublikasının
  bağlarında  çəyirdəkli  meyvə 
zərərvericiləri  üzərində  aparılan  tədqiqatlara  əsasən  Bracon  hebetor  imaqo 
mərhələsində  yaşlı  ağacların  çürümüş  gövdəsi  içərisində,  burulub  qurumuş 
yarpaqlar  (gilas,  şaftalı  və  ərik)  və  quru  meyvələr  (ərik,  gavalı  və  s.) 
içərisində  qışlayır.  Yazda,  18-20
0
C  temperaturda,  aprel  ayının  axırlarından 
may ayının ikinci ongünlüyünədək qış  yerlərindən çıxırlar. Bu vaxt yarpaq 
güvəsinin 2-ci və 3-cü yaş tırtıllarını, sonra isə iyul ayında meyvə güvəsinin, 
gavalı  meyvəyeyəninin  və  şərq  meyvəyeyəninin  tırtıllarını  yoluxdururlar. 
Hər bir dişi fərd sahibin bədəni üzərinə 6-8 və bəzən 10-12 yumurta qoyur. 
3-4  gündən  sonra  yumurtalardan  sürfələr  çıxmağa  başlayır.  Sürfələr 
tırtılların daxili möhtəviyyatını-hemolimfanı sormaqla qidalanırlar. Sürfələr 
4  yaş  dövrü  keçirməklə  6-8  günə  inkişaflarını  başa  vurur,  tırtılların  bədən 
qabığını tərk edib ayrı-ayrılıqda ipək baramacıq içərisində puplaşırlar. 8-12 
gündən  sonra  puplardan  parazitlər  çıxmağa  başlayır.  Beləliklə,  bracon 
hebetorun inkişaf dövrü havanın orta sutkalıq temperaturu 26-28
0
C olduqda 
16-18  gün,  30-32
0
C-də  isə  13-14  gün  çəkir.  İldə  5-6  nəsil  verir.  Təbiətdə 
apreldən oktyabr ayınadək fəaliyyət göstərir (cədvəl 6.2).  
Cədvəl 6.2  
Naxçıvan 
Muxtar Respublikası
 bağlarında Meyvə güvəsi və Zolaqlı meyvə 
güvəsinin Bracon hebetor paraziti ilə yoluxma dərəcəsi  
 
 
 
 
İl
lə
r 
 
Zərərverici tırtılların 
toplandığı yer  
Meyvə güvəsi 
Aylar  
Zolaqlı meyvə güvəsi  
Tı
rt
ıl
la
rı
n 
say
ı 
Onlardan 
yoluxmuşlar  
Tı
rt
ıl
la
rı
n 
say
ı 
Onlardan 
yoluxmuşlar  
Sayı  
%-lə  
Sayı  
%-lə  
2005  
Ordubad  
06 iyun  
177  
23  
12,9  
20iyul  
156  
48  
30,7  
13 iyun  
123  
14  
11,3  
22iyul  
172  
53  
30,8  
2006  
Şahbuz  
16 iyun  
130  
15  
11,5  
05avqust  
113  
28  
24,7  
20 iyun  
144  
16  
11,1  
06avqust  
145  
38  
24,1  
2007  
Şərur  
23 iyun  
242  
28  
11,5  
15avqust  
109  
22  
20,1  
25 iyun 
218 
30 
13,7 
17avqust 
95 
19 
20,0 

---