Hamının Sevimlisi
9
yanına usta köməkçisi işinə düzəldir. 12 yaşına çatanda o artıq daş yonurdu, 15
yaşında ikən bənnalıq etməyə başlamışdı. Bir müddətdən sonra tikinti ustası və
təşkilatçısı kimi tanınmağa başlayır.
Müəyyən qədər vəsait toplayaraq Tağıyev artıq 20 yaşında ev tikintisi və
daşyonma işləri təşkil edir. Özünün sonrakı tikinti işlərinə də şəxsən nəzarət edirdi.
Tikdirdiyi binalarda, məsələn, özünün yaşadığı binada və şəxsən açdırdığı qızlar
gimnaziyasının binasında (indi burada Tarix Muzeyi və AMEA Əlyazmalar İnstitutu
yerləşir) onun dəsti-xətti hiss edilir. Sonradan o özünü ticarətdə və yüngül sənayedə
də sınayır. Hər ikisində qabiliyyəti ilə uğur qazanır, dükanlara və manufakturaya
sahib olur. 1870-ci ildə onun artıq iki qazanxanadan ibarət kerosin zavodu var idi.
Kerosin zavodu ilə yanaşı o sonradan möhtəşəm olacaq “Г.З.А.Тагиев” şirkəti
yaradır.
Bütün müsəlman aləmində tanınmış milyonçu – neftxudanı Bakıdakı
müsəlman, rus, erməni və yəhudi cəmiyyəti xeyriyyələrinin hamısı özlərinə fəxri sədr
seçmişdilər. Bu dövrlərdə Bakı əsl neft səltənətinə çevrilmişdi. Bakı ətrafındakı
kəndlərdə torpaqlar Rusiyadan və xaricdən gəlmiş sərməyədarlar tərəfindən alınıb,
onlarda neft buruqları ucaldılırdı. Bu Hacını da maraqlandırır və podratçılığı
buraxaraq, neft işinə qurşanır. Bu işə başlarkən onun riskli olduğunu da bilirdi.
Adamlar var ki, ətək-ətək pul töküb, quyu qazdırır, lakin quyu neft vermirdi.
1873-cü ildə iki nəfərlə şərik olub Bibiheybətdə icarəyə yer götürür. Avadanlıq
alır, usta və əmələlər tutur, buruq qurdurub quyu qazdırmağa başlayır. Günbəgün
xərc artır, neft isə görünmür. Şəriklər ümüdlərini itirir – öz paylarını satmağa müştəri
axtarırlar, axırda Hacı özü onların pulunu verib buruğa və yerə yiyələnir. İş daha da
ağır gedir. Nəhayət, quyu gözlənilmədən fantan vurur. Başmaqçı Tağının oğlu
palçıqçı Zeynalabdin dönür olur milyonçu Tağıyev. Üç ilə şəhərin mərkəzində (1895-
1897-ci illər) böyük bir saray tikdirir. Bu kaşanənin hər dörd fasadı və damdakı
nəhəng qübbələr diqqəti uzaqdan cəlb edir. Bir üzü Bariyantinski, digəri Starıy
politseyski, üçüncüsü Merkuri, dördüncüsü isə Qarçakov küçələrinə baxır; hər
cəhətdən, həm xarici arxitekturasına, həm də daxili bər-bəzəyinə görə şəhərin ən
Əşir Bəşiroğlu
10
yaraşıqlı binalarından biridir. Layihənin müəllifi Qoslavski əsasən Avropa order
memarlıq üslübundan istifadə edib, fərdi kompozisiya yaradıb (Azərbaycan tarixi
muzeyi). Binanın hər dörd tinində və baş girəcəyinin qabağında nəhəng qaz fanarı
yanırdı, gecələr bu aralar işığa
qərq olar, yerə iynə düşsəydi tapılardı.
Tağıyev həm neftxuda, həm dəyirman sahibi, həm fabrikant, həm böyük balıq
sənayeçisi (bütün Kür ətrafı və Xəzər qırağı vətəgələr onun ixtiyarında idi), həm də
ticarət və yük gəmilərinin sahibi idi. Quba tərəfdə Atlixanda, Yevlax ətrafında böyük
meşələri vardı. Ənzəli və Rəşt ərazisində də Hacının meşələri, böyük malikanəsi,
binaları və nümayəndəliyi, başqa şəhərlərdə, o cümlədən Moskvada 4 mərtəbəli iri
sarayı, İranda karvansaraları vardı.
İmperator II Nikolayın qardaşı böyük knyaz Mixail Aleksandroviç polyak
qızına evlənib, taxt-tacından əl götürəndən sonra Tağıyevdən xahiş edir ki, Yevlax
ətrafı meşələrdə ov edib dincəlməyə ona icazə versin. O, Hacıya cəvahiratla
bəzədilmiş bir qızıl çarka (peymanə) bəxşiş göndərmişdi. Xəzərin Azərbaycan
sahillərindən tutmuş Dağıstanın sahillərinə, Dərbənd, Port-Petrovsk (indiki
Mahaçqala) daxil olmaqla uzunluğu 300 kilometr olan torpaq sahəsi alıb vətəgə
salmışdı. Kür qırağındakı vətəgələri dövlətdən icarəyə götürmüşdü.
O zamanlar dustaqları Nargin adasında saxlayırdılar. Camaat ora gedib-gələndə
yaman əziyyət çəkirdi. Axırda Zeynalabdinə müraciət edirlər ki, bu işdə bizə kömək
elə, dərdimizə bir çarə qıl. O da, o zaman şəhərin ucqar yeri hesab edilən Quba
(Füzuli) meydanı ilə Kömürçü meydanı arasında tikdirdiyi beşmərtəbəli dəyimanı
(indiki şirniyyat fabrikini) düstaqxana üçün verir. Bu barədə digər bir rəvayət də var.
Bakıya yüksək rütbəli təzə məmur təyin edilir. Hacı onun görüşünə gedir və deyir ki,
sizə nə kömək lazımsa, utanmayın, söyləyin, mən padşahlıqdan heç nə müzayiqə
edən deyiləm. Yüksək rütbəli şəxs izah edir ki, “dustaqları Nargin adasında
saxlayırıq, işçilər gedib-qayıtmağa çox vaxt sərf edirlər. Həm də əziyyət çəkirlər;
mümkünsə bu işdə bizə kömək edin”. Hacı Zeynalabdin tikilib qurtarmış dəyirman
binasını dustaqxana üçün hökümətə verir. Xaricdən gətirdiyi dəyirman avadanlığını
toxuculuq fabriki yerləşən əraziyə daşıtdırır, orda dəyirman tikdirir. Özü və ailəsi