Qeydl
ər, şərhlər və monoqrafik məlumat
452
tutmuşdu.
60
Urm
əvinin yaşadığı Abbasilər dövründə də ərəb dili öz hakim
mövqeyini saxlamaqda davam edirdi. Odur ki, ömrünü, h
əyatını elmə,
s
ənətə həsr etmək əzmində olan Urməvi də istər-istəməz ərəb dilinə
mük
əmməl surətdə yiyələnməli idi.
Dig
ər tərəfdən, gənc, lakin fərasətli və fikriaçıq Səfiəddin yaxşı
bilirdi ki, o, öz görüş üfüqünü, fəhm və bilik dairəsini
həqiqətən kamil
s
əviyyəyə çatdırmaq və fəzilətini sözün əsil mənasında bir əllamə, bir
ensiklopedist d
ərəcəsinə qaldırmaq istəyirsə, hikmət, nücum, riyaziyyat,
m
əntiq, musiqi elmlərini mümkün qədər dərindən mənimsəməlidir. Bu iş
üçün is
ə başlıca olaraq ərəb alimlərinin məlum əsərlərindən əlavə, ilk
m
ənbələrdən də geniş istifadə etmək zəruri şərtlərdən biri idi. Burada əsas
m
ənbə isə qədim yunan alimlərinin əsərlərindən ibarətdir. Urmiya hər nə
q
ədər özlüyündə mədəniyyət mərkəzi olsa da, bu cəhətdən şübhəsiz
Bağdada çata bilməzdi.
M
əlumdur ki, hələ Abbasilər xilafətinin əsas banisi sayılan
61
x
əlifə
əl-Mənsurun (754-775) hakimiyyəti zamanından başlayaraq onun saldığı
Bağdad şəhərində təsis olunmuş “Elmlər evi” qədim yunan elm-fənn və
f
əlsəfə kitabları geniş miqyasda ərəb dilinə tərcümə edilməkdə idi. Əl-
M
ənsurdan sonra gələn xəlifə Mömin (813-833) və xəlifə Vasiq (842-847)
dövründ
ə əlavə olaraq, həm də İran və Hind mədəniyyətinin nailiyyətləri də
ətraflı surətdə öyrənilirdi
62
. O zaman Bağdadda olan mədəniyyət
ocaqlarından “Fəlsəfə evi” adlanan kitabxanada çalışan xəttatlar qədim
yunan dilind
ən ərəbcəyə tərcümə olunmuş əsərlərin üzünü köçürürdülər.
***
Görk
əmli Hollandiya ərəbşünası de Bur (T.Y. de Boer, 1866-1942)
q
ədim yunan elm-fənn kitablarının Abbasilər dövründə ərəb dilinə tərcüməsi
m
əsələsinə dair yazdığı böyük məqaləsində
63
bu xüsusda geniş məlumat
60
Az
ərbaycan tariхi, I cild, Azərbaycan SSR ЕA Nəşriyyatı, Bakı, 1958, səh.143;
Az
ərbaycan ədəbiyyatı tariхi, I cild, Bakı, 1960, səh.41-42.
61
Беляев Е.А. Арабы, Ислам и арабский халифат в раннее средневековье. Изд-во
“
Наука”, М., 1965, стр. 213.
62
Yen
ə orada, səh. 215-217.
63
Enzyklopädie
dеs Islam, Lеyden, I, s.450-451
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti
453
verir. O, X
əsr məşhur ərəb biblioqrafı ən-Nədimin
64
“Əl-Fehrist” kitabının
alman
ərəbşünası Q.L.Flüqel (1802-1870) tərəfindən Almaniyada nəşr
olunmuş nüsxəsi
65
; m
əşhur ispan-ərəb alimi Əhməd ibn Məhəmməd ibn
Əhməd əl-Maqqari ət-Tilimsaninin (1591-1632) “Əndəlisin təzə budağından
qoxuyan
ətir və onun ədibi Lisan-əddin ibn-əl-Xatib haqqında rəvayət”
kitabının II hissəsi və başqa mənbələrdən topladığı səhih məlumat əsasında
q
ədim yunan elm və fənni üzə əsərlərin ərəbcə olan biblioqrafiyasını tərtib
etmişdir. Həmin biblioqrafiyadan aydın surətdə məlum olur ki, Orta
əsərlərdə xüsusi ilə Bağdadda ərəb dilinə tərcümə edilən qədim yunan alimi
v
ə mütəfəkkirləri əsərlərinin sayı çox-çoxdur. Ərəbistanda qədim yunan
elmi
əsərlərin tərcümə və yayılması tarixi görkəmli sovet şərqşünası
akademik
İ.Y.Kraçkovski (1883-1951) tərəfindən olduqca geniş və dəqiq
işlənmişdir
66
.
***
Urm
əvi qarşısına qoyduğu əsas həyat hədəfinə nail olmaq üçün
mütl
əq Bağdada getməli idi. Tarix Urməvinin bütün ailəliklə, yoxsa tək
özününmü Bağdada getdiyi haqqında aydın bir məlumat vermir. Lakin
burası məlumdur ki, Urməvi Bağdadda az zaman ərzində nəinki lazımi elm
v
ə fənləri mənimsəyir, eləcə də əlavə hünərlər, o cümlədən xəttatlıq sənəti
üzr
ə də böyük müvəffəqiyyətlər əldə edir.
İnsanlar hər bir yazılı əsəri çoxlu miqdarda nəşr etmək üçün hələ çap
maşınlarını icad etməzdən əvvəl yazıların üzünü yalnız əllə yazıb köçürməli
64
Əbül-Fərəc Məhəmməd ibn Isaq ən-Nədim əl-Varraq əl-Bağdadi (995-ci ildə ölmüşdür)
Bağdadda yaşayan bir əntiqəçinin оğludur. Əntiq kitablar almaq məqsədi ilə ən-Nədim atası
il
ə bərabər Ərəbistanın bir çох şəhərlərini gəzmiş, nadir tapılan qiymətli kitablar
tоplamışdır. Tərtib еtdiyi “Əl-Fеhrist” bibliоqrafik məcəlləsinin müqəddiməsində: “Ərəb
dilind
ə оlan kitabların mükəmməl siyahısı, tədrisi və şərhidir” sözlərini yazmışdır.
Ən Nədimdən sоnra gələn Şərq bibliоqrafları öz əsərlərində tеz-tеz “əl-Fеhrist”ə
müraci
ət еtmişlər. Tariх göstərir ki, kitabşünaslıq üzrə bu qiymətli əsər “İslamın birinci
dörd
əsrindəki еlm və ədəbiyyat haqqında həmişəlik оlaraq əsas məlumat mənbəyi kimi
daim yaşayacaqdır”. (В.Бартольд. “Мусульманский мир”, Сочинения, т.VI, стр.255;
З.М.Буниятов. Обзор источников по истории Азербайджана. Изд-во АН Азерб.ССР,
Баку, 1964, стр.15-16).
65
Kitab al-Fihrist. Mit Anmerküngen hrsg.von G.Flügel Nach desen Tode besorgt von
J.Roediger und A.Müller, Leipzig, 1871-1872, s.266, 269, 270
66
И.Ю.Крачковский. Избранные сочинения. Том II, стр. 582-584, Том IV, стр. 75-115.