Az
ərbaycan musiqi terminləri
68
X
Xan
əndə
– bu ad ad
ətən muğamat sənətinə kamil surətdə yiyələnmiş nəğməkara aid
edilir. Bir qayda olaraq o, xan
əndə – sazəndə dəstəsində (üçlük ansamblın-
da) h
əm də dəfçi vəzifəsini daşıyır.
Xar
əzmi
– Mahur d
əstgahında Fili ilə Xavəran arasında yerləşən şöbə.
Xara
– Az
ərb. mus.-də: muğam şöbələrindən biri;
Xaric
(oxumaq, çalmaq)
– p
ərdəyə dəqiq surətdə düşə bilməmək nəticəsində istənilən səsi lazım
g
əldiyindən ya zil, ya da bəm oxumaq (çalmaq). Xaric oxumaq çox zaman
n
əğməkarın eşitmə qabiliyyətinin zəif olması ya da avazın düzgün qurul-
maması nəticəsində baş verir.
Xaric Segah
– may
əsi Orta Segah mayəsindən bir kvarta aşağı olan muğam (bax: Segah).
Xark
ən
– far. 1. Melodiya, motiv;
2. Ton, p
ərdə.
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti
69
Xav
əran
– 1. Rast d
əstgahında Xöcəstə ilə Əraq şöbələri arasında bulunan guşə;
2. Bayatı-Şiraz dəstgahında Bayatı-İsfahan ilə Üzzal arasındakı şöbə;
3. İran mus-də: Mahur dəstgahında Xarəzmi ilə Nişanpurək arasında yerlə-
şən şöbə.
X
ərək
– simli musiqi al
ətlərində simlərin səslənən hissəsinin uzunluğunu məhdud-
laşdıran cihaz. Üst deka ilə simlər arasında yerləşdirilir. Kiçik taxta parça-
sından ya da mal buynuzu qırığından emal olunur. Xərək simlərin ehtizazını
musiqi al
ətinin çanağına (gövdəsinə) ötürməklə səsi gücləndirir.
Xinsir
–
ər. 1. Ud musiqi alətində ifaçılıq təcrübəsində çeçələ barmaq;
2. Ud al
ətində pərdələrdən (dastanlardan) biri.
Xitam
–
ər. Rast dəstgahında Ruh-əfza ilə Pəncgah arasında yerləşən muğam
guşəsi.
Xöc
əstə
(far. – b
əxtiyar, uğurlu, mübarək)
– Rast v
ə Mahur dəstgahlarında Vilayəti şöbəsindən sonra gələn, melodik
c
əhətdən muğamlardakı Şikəsteyi-fars mərkəz şöbənin eyni olan və
muğamat kökündə dominanta (beşinci pillə) mövqeyini tutan mühüm bir
şöbə.
Xuzi
–
Yaxın Şərq xalqları klassik musiqisinin 12 əsas muğamı ilə yanaşı duran
24
əsas muğam şöbələrindən biri.
Xümasiyy
ət
–
ər. kvinta.
Az
ərbaycan musiqi terminləri
70
İ
İbrahimi
– Az
ərbaycan xalq musiqisində muğam şöbələrindən biri.
İmad
(
ər. dayaq, sütün)
– b
əm səs, bas səs, aşağı səs. Məşhur ərəb musiqişünası, nəğməkarı və şairi
İshaq ibn İbrahim əl-Mosuli (767-849) “Nəğmələr kitabı”nda yazır ki,
“bütün başqa (yəni yuxarı) səslər məhz imada istinad etməli və onun
üz
ərində qurularaq inkişaf etməlidir”.
İqa
–
ər. musiqi səslərinin müəyyən nizam və qaydaya uyğun növbələnməsi. İqa
– musiqinin t
əşəkkülünü təmin edən əsas ifadə vasitələrindən biridir.
Melodiyanın ən kiçik ifadəli rüşeymi olan hər bir musiqi cümləsi, hər bir
musiqi intonasiyası öz daxilində mütləq müəyyən uyğunluq, mütənasiblik
v
ə müntəzəmliyə malik olmalıdır ki, bunu da vaxt, zaman ərzində təmin
ed
ən iqadır.
Musiqi l
əhnlərinin iqa əsasında təşəkkülü istər bilavasitə ən yaxın
münasib
ətdə (bax: Bəhr), istərsə də nisbətən uzaq qarşılıqlı nisbətdə təzahür
ed
ə bilər. Bunun sayəsində ayrı-ayrı musiqi cümlələri, dövrləri ilə yanaşı,
musiqi s
ənətinin daha möhtəşəm iri formalarının da yaradılması mümkün
olur. Vokal musiqid
ə iqa oxunan şeirin vəzn və bəhrini özündə əks etdirir.
Bel
əliklə, musiqinin iqa üzrə quruluşu musiqi sənətinə xas olan nizam və
qaydalara
əsaslanır.
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti
71
İraq
–
bax: Əraq.
İrəvan çuxuru
– vaxtil
ə aşıq yaradıcılığında çox geniş yayılmış vokal forması.
İrtifa
– 1. S
əsin ucalığı, yüksəkliyi.
2.
Melodiyanın ən zil nöqtəsi.
İsfahan
(İsfahani)
– vaxtil
ə Yaxın və Orta Şərq xalqları klassik musiqisinin əsasını təşkil edən
12 m
əqamdan altıncısı.