Əsil və sadələşdirilmiş məttılər "ÖNDƏr n ə Ş r iy y a t "

Usanmaq 
- Bezmək, usanmaq.
Usmaq 
-   Sanmaq,  ummaq.
Uş 
- Bu (işarə əvəzliyi).
Uşaq 
-  Nökər.
Uvanmaq 
- Bax:  Ufanmaq.
Uyan 
- Yüyən.
Uyxu 
-   Yuxu.
Uymaq 
- Uymaq, müvafıq olmaq.
Uyumaq 
- Yatmaq.
Uyunmaq 
-  Uyumaq,  südün uyunması.
Uz 
- Uzun, uzaq, uyğun.
Uzamaq 
- Uzun olmaq, böyümək, uzanmaq.
Ü
Üçfincfidə 
-  Üçüncü dəfədə.
Ügitm ək 
-  Üyütmək.
Üləma  (ə.) 
- Alimlər,  bilənlər.
Ülüşmək 
-  Paylaşmaq, payı bölüşdürmək.
Ümmət (ə.) 
-  Peyğəmbərin Dininə mənsub  insanlar.
Ün 
-  Səs.
Ürkmək 
-  Hürkmək.
Ürmək 
-  Hürmək.
Üşəndürm ək 
-  Əndişəyə  salmaq.
Üşmək 
- Toplanmaq, yığışmaq.
Üştə 
-  Bax:  İştə.
Üyişmək 
-   Siyirmək.
V
Vafir (ə.) 
- Bol,  çox,  lap çox, bir çox.
V af-vaf 
- İt hürməsi,  ham-ham; V af-vaf ürmək.
Vaqeə (ə.) 
- Vaqiyə,  hadisə,  yuxu, röya;  Vaqeə  görmək.
Vaqtm 
-  Vaxtında, zamanında.
Varmaq 
- Getmək.
Vasil (ə.) 
- Qovuşan,  çatan.
V erək 
-  Dayaq,  arxa.
V əchilə 
- Belə,  şəkildə,  surətdə.
Vəlhasil (ə.) 
-  Xülasə.  Leh.  xülasə,  əlqissə, nəhayət.
Vəli (f.) 
-   Am ma, bununla bərabər, fəqət, 
lakin.
Vəzir (ə.) 
-  Vezir.
Vilayət (ə.) 
-  l.B ölgə.  2.  şahlıq,  hakimiyyət.
Y
Ya 
-   Ey,  əlbəttə,  o halda ki.
Ya pəs 
-  D eməli,  demək, bu halda, belə  isə,  indi.
Yaban 
-  Yabanı,  vəhşi.
Y ab-yab 
-   Asta, yavaş-yavaş.
Yadıq 
-  Yaraq,  ləvazimat.
Yağı 
-   Yağı,  düşmən.
Yağıhq 
-   Düşmənlik.
Yağma 
-  Talan,  qarət,  soyğun, talan;  Yağma etm ək -  talan
etmək.
Yaqmaq // 
-  Yandırmaq.
yaxmaq 
Yağmalamaq  -  Talan etmək.
Yaxnı 
-   Ət qovurması.
Yağrın 
- Arxa,  kürək.
Yaqa 
-   Yaxa.
Yaqın 
-  Yaxın.
Yaqışmaq 
-  Yaraşmaq.
Yaqlanmaq 
-  Yaxmlaşmaq.
Yalab-yalab  -   Par-par (parlamaq).
Yalabdaq 
-   Alov kimi.
Yalabımaq 
-  Parıldamaq.
Yalaq 
-  Yalaq,  itlərə yem verilmək üçün yerdə qazılmış çala.
Yalman 
-   Atın yalı.
Yamrı 
-   Yumru.
Yanal 
-   Yan,  ətraf.
Yanqulanmaq  -   Ə ks-səda vermək.
Yapa-yapa 
-  Yapa-yapa-yalnız.  Lopa-lopa; 
Yapa-yapa qarlar
yağmaq.

---

Yapağlu
Yapdırmaq
Yapılmaq
Yapınmaq
Yapmaq
Yapuq
Yaradan
Yaraq
Yaralu
Yaran
Yarçımaq
Yarın
Yasaq
Yasanmaq
Yasin
Yaşarmaq  I
Yaşarmaq  II
Yaşlamaq
Yaşmaq
Yaşmaqlanmaq
Yaşurmaq
Yatduğı
Yatlu
Yavrı
Yavuqlu
Yavuz
Yavuzlamaq
Yaya
Yayaq
Yayan
Yayqanmaq
Yayla
Yaylamaq
Yaylar
Yaylım
Yazı
Yazıx
•  Sıx,  gur yunlu.
■
 İnşa etdirmək,  tikdirmək,  düzəltdirmək.
■
 Emal  edilmək,  inşa edilmək, hazırlanmaq,  edilmək.
•  Sipərlənmək.
• Etmək,  qurmaq.
■
 Yəhər,  gül.
■
  Allah,  Tanrı,  Xaliq.
■
  Silah.
•  Yaralı.
Dostlar.
■
  Xoşbəxt olmaq.  Bərəkət tapmaq,  sağalmaq.
■
  Geləcəkdə,  sabah.
•  Qadağa.
Qərar vermək,  hazırlanmaq.
Quranın 36-cı  surəsinin adı;  Əsasən  ölü üçün oxunur.
■
 Yaşıllanmaq, yarpaqlanmaq.
• Yaşarmaq,  göz.
■
 Ömür sürmək,  yaşamaq.
Yaşmaq,  örtük.
Yaşmaqlanmaq, yaşmaq örtmək,  örtünmək. 
Gizləmək.
Yatdığı,  yatmağı  adət etdiyi.
■
 Pis, yaramaz,  fəna,  adi.
Quş və  heyvan balası.
Nişanlı,  deyikli.
Pis,  xoşa gəlməyən.
Pisləmək.
Piyada.
Bax:  Yaya.
Piyada,  ayaqla.
Yaxalanmaq,  çalxalanmaq.
Yaylaq.
Yaylağa çıxmaq.
Yaylaqlanan,  yaylayacaq, yaylayacaq olan.
Heyvan otlayan  yer, otlaq,  genişlik,  düzəngah.
Çöl.
Günah və  suç.
3668$s*»-
Yazılıb-dizilmək  -   Meydana gətirilm ək, tərtib  edilmək.
Yazm 
-   Yazda.
Yazu 
-   Bax:  yazı.
Yedmək 
-   Yedəye almaq.
Yeg 
-  Yaxşı.
Yegil 
- Ye (təkidlə).
Yegrək 
-   Çox yaxşı,  daha üstün.
Yekə 
-  Böyük,  iri.
Yelək 
-   Lələk, oxun tükləri.
Yeləklü 
-   Yeləyi  olan.
Yeləm 
-   Yapışan ot.
Yelətmə 
-  Qızışdırmaq (odu,  çırağı),  coşqun oyun  havası.
Yeli 
-   Yalı,  leləyi.
Yeltənmək 
-   Qurşanmaq  (kəmər,  qılmc),  həvəslenm ək,  meyl
etmək.
Yemiş 
-   Məhsul,  yeməli  şeylər.
Yen 
-   Paltarın qolu.
Yenəm əm ək 
-  Qalib gələ bilməmek,  zebt edə bilməmek.
Yengə 
-   Böyük qardaşm arvadı.
Yenmək 
-   Qələbe  çalmaq,  üstün gəlmək.
Yerindirmək 
-  Uzaqlaşdırmaq,  qovmaq.
Yerlü 
-  Münasib, yerində.
Yesir 
-  Əsir.
Yeşil 
-  Yaşıl.
Yetdügində 
-  Yetdiyi  zaman,  çatdıqda.
Yetman 
-  Yetişmiş,  kamala yetmiş.
Yetürmək 
- Götürmek, çatdırmaq, böyüdüb meydana çıxarmaq,
yetişdirmək.
Yeyni 
-   Yüngül.
Yəlicik 
-  Gözəl yal.
Yığanaq 
-  Toplantı yeri,  yığın, kütlə, topa.
Yığışdurmaq 
-   Yığışdırmaq;  haqq-hesab etmək (məhşerdə).
Yığnaq 
-   Toplu.
Yıqanmaq 
-   Yuyunmaq, yaxanmaq.
Yıqıcı 
-   Yıxan,  atdan aşağı  salan.
Yıqılmaq 
-  Yere  sərilmək,  xarab  olmaq, yerə 
batmaq.
Yıqmaq 
-   Yıxmaq.

---

Yılan 
- 
İlan.
Yıldırım 
-  İldırım,  şimşək.
Yıldırmaq 
- Parıldamaq.
Yıldır-yıldır 
- Par-par.
Yıldız 
- Ulduz,  bəxt, tale.
Yılğamaq 
-  Çapmaq,  at çapmaq.
Yıllıq 
- Üstündən...  il keçmiş.
Yırğamaq 
- Yırğalanmaq;  yırğalmıb keçmək.
Yigit 
- Yigid.
Yigirmi 
- İyirmi.
Yigitcik 
-  Gözəl dəliqanlı,  yaraşıqh  gənc.
Yigitlik 
- 
İg id lik .
Yil 
- İl.
Y iləm ək 
- Qaçmaq.
Yim ək 
-  1.  Yemək, 2.  qida,  3.  azuqə.
Yitm ək 
- İtmək,  görünməz olmaq,  qeyb  olmaq, yox  olmaq.
Yoğ 
- Yox.
Yoğur 
-  Qatıq, yoğurt.
Yoğurmaq // 
-  Əzib bükmək, xəm ir kimi yoğurmaq,  əzmək.
yoğramaq 
Yoq 
-  Yox.
Yolıqçı 
-  Yolçu.
Yoluna 
-  1.  Uğrunda,  2.  üçün.
Yorğa 
- Yorğa,  iti  sürətli və  rəvan yeriş.
Yortma 
-  Bax:  Yorğa.
Yortmaq 
-  Atın  sürətlə  getməsi.
Yortuşmaq 
-  Atların bərabər yortması.
Yuca 
-  Uca.
Yucalmaq 
-  Ucalmaq.
Yudmaq 
- Udmaq.
Yuqaru 
-  Yuxan,  baş tərəf,  üst.
Yum 
- Xeyir-dua,  son söz.
Yumrı 
-  Yumru.
Yumuş 
- M ələk,  buyruqçu,  xəbərçi.
Yund 
-  At.
Yundu 
-  Yaxantı.
Yurd 
-  Yurd,  çadır,  oba,  ev, məskən.
Yügrək 
-  Yüyrək,  çaparaq.
Yügürmək 
-  Yüyürmək.
Yügürtmək 
-  Yüyürtmək,  çapdırmaq,  səyirtmək.
Yüklət 
-  Yük heyvanı,  yük daşıyan heyvan.
Yüklü 
-   Hamilə,  ikicanlı.
Yülər 
-   Cilov, heyvanın başına, boğazına keçirilən  ipdən
başlıq,  yüyən;  Yülərini  sıyırmaq.
Yülmək 
-   Qırxmaq,  saç və tükləri yolmaq,  təraş etmək.
Yürək 
-  Ürək,  qəlb.
Yürəklü 
-   Ürəkli.
Yürir 
-   Quşlardan başqa ov heyvanı,  yerdə yeriyən,  uçmayan.
Yüriş 
-   Yüyürüş.
Yürümək 
-  Getmək.
Yürütmək 
-   Ucalmaq,  irəliyə, gələcəyə  aparmaq,  şərəfləndirm ək.
Yüz I 
-  Üz,  sifət.
Y ü zII 
- Sa y ( l OO ) .
Yüzmək 
-   1.  Soymaq, dərisini  çıxarmaq,  2.  üzmək.
Yüzük 
-  Üzük.  Barmaq halqası.
Zahir (ə.)
-  Aşkar,  görünən.
Zarılıq
-  Fəryad,  fəğan,  ağlayıb-inləmə.
Z arı-zarı
- Ağlayıb  inləyərək,  ah-vay edərək.
Zaval  (ə.)
-  Ziyan,  zərər, tebii  fəlakət,  afət.
Zəbun  (f.)
-   Biçarə,  natəvan və nalan,  məhkum, zəif.
Zəxm  (f)
-  Yara.
Zira  (f.)
-  Çünki,  ona görə  ki,  madam ki.
Z irü -zəb ər (f.) - Alt-üst,  baş aşağı.
Zindançı
-   Zindan gözətçisi,  həbsxana baxıcısı.
Ziyadə  (ə.)
-  Çox,  artıq.
Zühur  (ə.)
-  Meydana çıxma,  bəlli  olma,  görünmə, çıxma.
Zülfüqar (ə.)
-  Zülfuqar ~ ucu haça qılınc.  Həzrət Əliyə məxsus
olmuşdur.

---

İNDEKS
Coğrafi  adlar -  yer,  ölkə,  d övlət  adları
A bqaz  eli 
A ğcaqala 
A ğcaqala  Sürm əli 
A ğca  saz 
A ğ H asar (qala)
A ğ  Qaya 
A ğlağan 
A ğsaqa 
A qhasar qalası 
A la tağ 
A m it qalası 
A rqıç  qır (çay)
A rqubel 
A slan yatağı 
A ya  Sofya 
A yqırgözlü 
B am -bam   təpə 
B arasar
B aşıaçıq Tatyan qalası 
B ayburd H asarı  (qalası)
C ızıxlar
D əm irqapı  D ərbənd
D ərbənd
D ərəşam
D ış  Oğuz
D üzm ürd  qalası
Evnik qalası
Ə lincə  qalası
Ə m m an  dənizi
G əncə
G ögcə  dəniz
Günortac
İç  Oğuz
İstanbul
K an A bxaz eli
K ərbəla
Q alın  Oğuz
Qapılar D ərbəndi 
Q ara dəniz 
Qaraquc 
Qara dərə 
Qara D ərvənd 
Qara tağ 
Qarun eli 
Qazılıq  dağı 
Qıpçaqlar (toponim )
M ədinə 
M əkkə 
M ərdin qalası 
O ğuz  eli
P arasarın  Bayburt hasarı
Pasinik
R um   eli
Sallaxana
Sancıdan
Sürməli
Talı
Tana sazı 
T'atyan qalası 
Taş  Oğuz 
Trabuzon 
Tuman  qalası 
Türkistan 
Şam  
Şirokuz
Tayfalar,  nəsillər,  dam ğaiar
A qsaqa (ağ  saka  >  axısqa)
Bayat boyu 
B ozoqlar 
E ləklər (iləklər)
Qanqlılar (Qanlı  Qoca)
Qayılar
Qıpçaqlar
Oğuzlar
Salurlar
S əlcüklər

---

Tatarlar
Təkurlar
Türkm ənlər
Uşunlar
Üçoqlar
A t  adları
A1 ayğır (Bəkilin atı)
Alca at (Şöklü M əlikin  atı)
Boz ayğır (Bamsı B eyrəyin  atı)
Keçi başlı  Keçər at (Bayandırm   atı)
Qaragöz at (Qazanm atı)
Qaraquc  (Uruzun//Səgrəyin atı)
Qazlıq at (Burlanm atı)
Qonur at (Qazanm atı)
Toğlu başlı  Turı ayğır (Bayandırın  atı)
Yelisi qara Qazlıq at (Qanturalınm  atı)
G erçək və  m ifoloji  şəxs  adları
A ğ M əlik Çeşmə 
A lp Ərən
Alp R üstəm   (Dözən oğlu Alp R üstəm )
Alp Uran  (İlək Qoca oğlu Alp U ran)
Arşın oğlu Dirək
Aruz  (Aruz  Qoca, A tağızlı Aruz  Qoca)
Ayişə
A yna M ələk
Bamsı (Baybörə  oğlu Bam sı  B eyrək)
Bam çiçək  (Baybican  qızı  Bam çiçək)
Basat (Aruz Qoca oğlu Basat)
Baybican
Baybörə
Bayındır xan (Qam  ö a n   oğlu xan Bayındır)
B eyrək (Boz ayğırlı  B eyrək)
B əkil
Boğazca Fatma
Buğac  (Dirsə  xan oğlu  Buğac)
Buğacıq M əlik 
Bunlu Qoca
B urla X atun  (Boyu U zun Burla xarun)
B ügdüz  Ə m ən  (Bığı  qanlı Bügdüz Ə m ən)
Cəbrayıl 
D ədə  Q orqud
Dəli  D om rul  (D uxa Q oca oğlu D əli  Dom rul)
D əli  D ondar  (Q ıyan  Səlcük oğlu D əli  Dondar)
Dəli  Q arcar (B aybican  oğlu D əli  Qarcar)
D əli U ran
D əm ir D onlu M am aq
D irsə  xan
D özən
D uxa Q oca
D ügər
D ülək U ran  (İlək Q oca oğlu D önəbilm əz D ülək Uran)
D üyər
Ə grək
Əli  (Ş ahi-m ərdan)
Ə m ən (B ügdüz)
Əm ran  (B əkil  oğlu  Əmran)
Ə nsə  Qoca
Əzrail
Fatim ə
H əsən
Hüseyn
X ızır
X ızır İlyas
İlalm ış  (Y ağnncı  oğlu  İlalmış)
İlək   Qoca
Q aba A ğac  (m ifoloji  ana)
Qağan A slan  (mifoloji  ata)
Qanlı  Q oca
Qanturalı  (Q anlı  Qoca  oğlu  Qanturalı)
Qapaqqan 
Qara Arslan  M əlik
Qarabudaq  (Q aragünə  oğlu Qarabudaq)
Qaracuq Çoban 
Qaraçəkür 
Qaragünə 
Q ara Təkür 
Q ara Tükən M əlik
Q azan xan  (U laş  oğlu  Salur Q azan//Salur bəgi  xan  Qazan)

---

Q azıhq  Qoca 
Q əflət Qoca 
Qılbaş
Qıpçaq M əlik
Qırqqınıq (Qaraçəkür oğlu Qırqqınıq)
Qısırğa Yengə
Qıyan  Səlcük (Aruz  oğlu  Qıyan  Səlcük)
Qorqud A ta 
Qutlu M ələk  
M əhəm m əd Mustafa 
N uh (peyğəm bər)
Oqçı  (Ə nsə  Qoca oğlu Oqçı)
Osman
Osm an Ü ffət oğlu 
Paşa
R əsul  əleyhüssəlam  
R üstəm  (Toğsun oğlu R üstəm )
Sarı  Çoban 
Savqan  Sarı
Selcən xatun (Sarı donlu  Selcən xatun)
Segrək (U şun Qoca oğlu  Səgrək)
Sufı  Sandal M əlik
Şir Ş əm səddin (Q əflət Qoca oğlu  Şirşəm səddin)
Şöklü M əlik
T əpəgöz
T ərs U zam ış
Toğsun
Trabizon  Təkuru 
U laş  (oğlu  Qazan)
U ruz (xan Uruz//Qazan  oğlu U ruz bəg)
U şun Q oca oğlu 
Ü rüydə 
Yağrıncı 
Y alançı
Y alançuq (Yalançı oğlu Yalancuq)
Yapağlı  Q oca
Y egnək  (Qazılıq Qoca oğlu bəg Y egnək)
Y etər
Z əlix ə
Z übeydə
-a i8 3 7 4 g ä g ~
M Ü N D Ə R İC A T
KİTABİ-DƏDƏ QORQUD
(əsil metn)
“Dədə  Qorqud  kitabı”  ilk yazılı  yaddaşım ızdır.......................................... 4
Bismillah ir-rehman  ir-rehim ve bihi nəstein ............................................... 19
Dirsə xan oğlı  Buğac xan boymı bəyan eder, xanım,  h e y !.......................... 24
Salur Qazanın  evi yağmalandığı boyı bəyan e d e r ........................................ 37
Qam Börənin  oğlı Bamsı  Beyrək boyını bəyan edər, xanım, hey................ 52
Qazan bəg oğh Uruz begin tutsaq oldığı boyı bəyan edər, xanım, h ey!........ 78
Duxa Qoca oğlı  Dəli  Domrul boyını beyan eder, xamm, h e y ! .................... 95
Qanlı Qoca oğlı  Qanturalı  boyını bəyan edər, xanım, hey-hey!................ 104
Qazılıq Qoca oğlı  Yegnək boyını  beyan edər, xanım, hey!  ...................... 119
Basat Depəgözi öldürdügi boyı beyan edər, xamm, h e y !.......................... 125
Bəkil  oğh  əmranın  boyını  bəyan e d ə r ..........................................................135
Uşun Qoca oğlı  Səgrək boyını bəyan e d ə r ................................................. 145
Salur Qazan tutsaq olub oğlı  Uruz çıqardığı  boyı  bəyan edər  ................. 154
İç oğuza daş oğuz asi olub Beyıək öldügi boyı bəyan edər  ..................... 164
KİTABİ-DƏDƏ QORQUD
(sadəleşdirilmiş  mətn)
Müqəddime  ....................................................................................................172
Dirsə xan oğlu  Buğac xan b o y u .................................................................... 176
Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy  ......................................................188
Baybörənin oğlu Bamsı  Beyrək boyu  ..........................................................202
Qazan  bəin  oğlu  Uruz bəyin dustaq olduğu b o y ........................................ 225
Duxa Qoca oğlu Dəli  Domrul  boyu............................................................. 241
Qanlı  Qoca oğlu Qanturah boyu  ..................................................................248
Qazılıq Qoca  oğlu  Yeynək b o y u ...................................................................261
Basatın Təpegözü  öldürdüyü boy  ................................................................266
Bəkil oğlu İmran  b o y u .................................................................................. 275
Uşun Qoca oğlu Səyrek boyu  ...................................................................... 284
Salur Qazanın  dustaq olduğu və oğlu Uruzun onu
xilas etdiyi  b o y ................................. ..............................................................293
İç oğuza  Daş oğuzun dönük çıxması  və Beyrəyin
öldüyü boy  ............................................................................