Estrada va ommaviy tomoshalar tarixi

2.4. M itra bayram i va L azgi raqsi
Z a r d o ‘shtiylardavrida «olov uylari», o ta s h g o h la r k o ‘p vazifalami 
b aja rg an . O ta sh g o h la r u lar s ig ‘inadigan i b o d a t x o n a la r g in a b o ‘lib 
qolmay, balki u yerda qism an marosimlar, to m o s h a la r h am o ‘tgan. 
M asalan, M itra bayramlari va marosimlari shu y e rd a o ‘tkaziIgan.
M itra - 0 ‘rta Sharq xalqlari ilohiyatining m a ’budi, eram izdan ikki 
yarim m ing yillar b u ru n h a m , y a ’ni z a r d o ‘s h tiy lik d a n h a m ilgari 
ajdodlarimiz unga topinganlar. Afsonaga k o ‘ra, M itra g o ‘yo qoyadan 
b unyod b o ‘lgan, cho‘ponlar uni tarbiyalaganlar. U b a lo g ‘atga yetgach, 
q u y o s h b ila n k u r a s h a d i, le k in b u k u r a s h d a h e c h q a y sisi g ‘olib 
chiqmaydi. Shundan keyin Q uyosh bilan Mitra ittifoq tuzadilar. Mitra 
o q o td a Quyosh oldiga tushib, unga y o kl k o ‘rsatuvchi vazifasini o ‘z 
zimmasiga oladi.
Dastlab Mitra urug‘-qabilalar o ‘rtasidagi yaylovlar va suvli yerlar 
b o ‘yicha kelishuvlarni n a z o ra t etgan, b iro q keyinchalik u jangchi- 
iloh sifatida tanilgan. Ja n g c h i M itra a d o la t u c h u n k u r a s h a d i. U 
o d a m l a r u s ti d a n h a m d a m a r h u m l a r r u h l a r i u s t i d a n h a k a m ,
quyoshning samoviy safarida kuzatuvchidir. A yrim m a m la k a tla rd a
M itraga sig‘inish quyoshning o ‘ziga sig‘inish bilan q o ‘shilib ketgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U m u m a n , M it r a « A v e s to » d a kish ilar ustidan « O s h a » h a m d a
« V a rtra g na » degan d a rg 'a z a b k ohin hamrohligida oq o tla r q o 's h ilg a n
a r a v a d a u c h ib yuruvchi o s m o n iy x udo, yaylovlar shohi, ja m o a la r
m a d a d k o r i , r o s t g o ‘ylar va b e n a v o la r himoyachisi, eng to za nasi 
beruvchi pu shti panoh; xiyonatchi, yolg‘onchi, subutsiz, kazzoblarni 
jazolovchi a d o la tp e s h a sifatida g av dalanadi. M itra m arosim lari, u 
bilan bogMiq to m o sh a la r ay n a n q a n d a y b o ‘lganini hozir a niq aytish 
a m r i m a h o l . S h u n d a y b o ‘l s a - d a , x ay o l qilib k o ‘ray lik : « M it r a
qasidasi»ning m atni shunga im kon beradi.
Z a r d o ‘sh tiy lar taqvimiga k o ‘ra, har oyning 16-kuni M itra kuni 
h is o b la n g a n . S h u kuni M itr a g a b a g ‘ishlangan «yasht» q a s id a va 
«got» d u o l a r o 'q ilg a n , t o ‘g ‘r ir o g ‘i, ijro etilgan. Q a sid anin g nuqul 
m un ojo t, savol-javob. t a ’rifu tavsiflardan, y a ’ni dialog, m onolo g va 
x o r l a r d a n i b o r a t b o ‘lg a n m a t n i sh u fik rn i t a s d i q l a y d i . M a t n
A x u r a m a z d a n in g Z a r d o ‘s h tg a vahiylik bilan aytgan s o ‘zlari, ular 
o ‘rtasida b o ‘lib o ‘tadigan savol-javoblar, M itraning Axuram azdaga, 
Z a r d o ‘s h t g a , i b o d a t c h i l a r g a m u r o j a a t l a r i , m u g ‘l a r n i n g M i t r a
h a qida gi rivo ya tla ri, m adh iy alari, x u d o jo ‘ylarning M itraga yakka 
v a u m u m i y iltijo la rid a n i b o r a t b o l i b , ularni f a q a t q iro a t qilish, 
kuylash, ijro etish, g avdalantirish m um kin. Qasidada « b o r ovozda 
d u o q ilis h » h a q i d a g a p b o r a d i . S h u n in g d e k , z a r d o 's h t i y l a r n i n g
M itrag a sig‘inishda q o ‘llarini yozib, osmonga qarab iltijo qilishlari, 
m u r u v v a t h a m d a m a d a d s o ‘ra s h la ri h am shunga ishora. M a tn g a
t a y a n g a n h o l d a M itr a q asid asi ijro sid a A x u ra m a z d a , Z a r d o ‘sht, 
M i t r a t i m s o l l a r i n a m o y o n e ti lg a n , d e b b a r a l la aytish m u m k in . 
Ayniqsa, M itra timsoli m u k a m m a l gavdalantirilgan, deb o ‘ylaymiz. 
U balan d j o y d a jangchi qiyofasida afsonaviy oltin aravada o ‘tirgan 
h o ld a k o ‘rsa tilg a n . M u g ‘lar, d i n d o r l a r o ‘shanga q a ra b m u ro ja a t 
qilgan, sig‘inganlar. M itra o ‘sha samoviy arava yoki k o ‘shkdan turib 
u m m a tla rig a s o ‘z q otg an. C h u n k i m a tn d a uch m a ro ta b a bevosita 
M itra n in g o ‘ziga m urojaat qilishadi.
« M i t r a q a s id a s i» o ‘z tu z ilis h ig a k o ‘ra d r a m a n i, t o ‘g ‘r i r o g ‘i, 
q a d im iy y u n o n tra g e d iy a larin i eslatadi. B u nd a h am q a h r a m o n -
M i t r a n i n g v a ’z la r i m o n o l o g , k o h i n l a r n i n g h i k o y a l a r i va 
z a r d o ‘sh tiy larn in g iltijolari, x orlar asosiy o ‘rinni egallaydi. U ncha 
k o ‘p b o ‘lm asa-d a. savol-javoblar, dialog ham bor. Ham masi baland
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o hanglarda kuchli ehtiros bilan q iro a t qilinadi, kuylanadi. Q a d im iy
yunon tragediyasi ijrosida boMganidek, « M itra qasidasi» ijrosida h a m
bosh kohin, y a ’ni asosiy ijrochi y etakchi b o l i b , unga k o ‘pi bilan y a n a
ikki-uch mug* yord am berib tu rg a n b o i s a kerak. A m m o M i t r a g a
m a d h iy a o ‘q ib , iltijo q i lu v c h il a m i n g so n i k o ‘p r o q b o ‘l g a n , d e b
tasavvur qilamiz. Bir so‘z bilan a y tg a n d a , « M itra qasidasi» s a h n a
tomoshasini eslatib turgan. 0 ‘z d a v rid a M . R a h m o n o v h am s h u n d a y
f ik r b i l d i r g a n edi: « M itr a o b r a z i n i h a m , k o h in o b r a z i n i h a m
te a t r l a s h t i r i lg a n uslubda m a x s u s i j r o c h i l a r t o m o n i d a n o ‘y n a li b . 
u la r n in g q a h r a m o n l i k k u r a s h la ri. k e c h in m a la r i jo n li t a s v i r l a n i b
berilganiga shubha y o ‘q».
M i t r a g a b a g ‘ish la n g a n r a s m iy m a r o s i m l a r d a n t a s h q a r i x a lq
o rasid a h a m to m o s h a shaklini o lg a n u r f - o d a tla r b o i g a n . R a s m iy
m arosim larda «Avestoning duolari q iro a t qilingan va qasid alari ijro 
e ti lg a n b o ' l s a , x a lq o r a s i d a m a j o z i y va h a y o t b i la n b e v o s i t a
b o g ‘l a n g a n t o m o s h a l a r , o ‘y i n l a r r a s m b o ‘l g a n . C h u n o n c h i ,
otash parast ozarbayjonlar orasida M itr a bilan b o g ‘liq « G o d u - g o d u »
degan to m o sh a b o r ekan. Bunda k a t t a k o n q o ‘g ‘irchoq qiyofasidagi 
quyosh - M itra timsoli yasaladi. U h a r xil yaltiroq ta q in c h o q la r b ilan 
bezatiladi. A na shu timsolni « G o d u -g o d u » deb ataydilar. Bir ijrochi 
uni k o ‘ta rib olib, quyosh sh a 'n ig a b u t u n boshli m o n o lo g o ‘qiydi. 
Q o lg a n la r q uy o sh n i birgalashib o lq is h lay d ila r. M itra - g o d u n i n g
o ld id a , u n in g k o ‘nglini olish m a q s a d i d a h a r xij kulgili s a h n a l a r
n a m o y ish qilinadi. M .AH axverdiyevning yozishicha, t o m o s h a d a n
m aqsad M itran in g k o ‘nglini y u m sh a tish va elu yurtni to s h q i n d a n , 
seldan asrash b o 'lgan ekan.
Bizning ajdodlarimiz orasida h a m s h u n g a yaqin o ‘yinlar boMgan 
bo 'lsa kerak. Negaki. «Godu-godu» tom oshasi turklarda «B o d i-b o d i»
deb atalgan. Jan ubiy viloyatlar aholisining shevalarida « bo di» s o ‘zi 
b o ‘lib, o ‘ziga bino q o ‘ygan, satang, m a q ta n c h o q kishilarga n i s b a t a n
ham on q o ‘llanadi. Bir paytlar «bodi» s o kzi M itra timsoliga n i s b a t a n
is h la tilg a n , d e b f a r a z qilish m u m k i n . C h u n k i , M it r a t i m s o l i n i
q o ‘g ‘irchoqni k o ‘tarib olgan ijrochi u n in g tilidan k u c h - q u d r a ti n i, 
ham m a ishga qodirligini faxrlanib ay tg a n , balki kuylagandir.
X orazm da yaqin yillargacha o ‘y n a b kelingan « 0 ‘t o ‘yin», B u x o r o
amirligi h u dud ida rasm bo‘lgan « O t a s h x o ‘r» nomli to m o s h a la r h a m
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b i r z a m o n l a r z a r d o ' s h t i y l i k va uning asosiy k o ‘r s a t k ic h la r id a n
b o ‘lmish olov va M itra tim soliga b og‘liq b o 'lg an, deb o'ylaymiz.
« O t a s h x o ‘r» o ‘y i n i 1 9 6 0 -y ild a B u x o r o d a S a f a r m a s x a r a
A b d u lla y e v tilidan yozib o lin g a n . U nda ikki m u sta q il to m o s h a -
« O t a s h x o kr» va « H i n d u b o z lik » birlashtirilgan b o ‘lib, birida hindu 
n a y ra n g b o z g a taqlid q ilin g a n , ikkinchisida s u d x o ‘r h in d u la r hajv 
o s tig a o lingan. S h u n d a n bizni hozir q iziq tiray o tg a n « O ta s h x o ‘r» 
to m o sh a sid a hindu n a y ra n g b o z to'yxonaga kirib keladi, korfarmon 
bilan uning o ‘rta sid a k u lg ilis a v o l-ja v o b b o ‘l i b o ‘tadi, keyin korfarmon 
b o s h li q b ir g u r u h t o m o s h a b i n l a r n i n g « O t a s h x o ‘r-ey, o t a s h x o ‘r» 
d e g a n kuyiga o ‘yinga tu sh a d i. 0 ‘yin tug ag ach , n a y ra n g b o z p axta 
to la la r in i yo n d irib o g 'z ig a soladi. Davra ay lan ib, t o ‘rt-besh jo y d an
t u r i b o g 'z id a n o lo v p u r k a y d i . O d a m la r o rq a g a tisarilad ilar, biroq 
u n d a n q o ‘rq m a y d ila r. C h u n k i , x u s h ch aqch aq, saxiy n a y ra n g b o z
q iy o fa s i n a m o y o n b o ‘la d i. U o ‘t p u r k a r e k a n , h a r gai o lov nin g 
x o s i y a t l a r i n i z a v q - s h a v q b i l a n t a ’ r i f l a y d i . Bu k o ' r i n i s h d a
« O t a s h x o ‘r» b i r m u n c h a i j t i m o i y tus o i g a n . A m m o o ‘z in i n g
d a s tl a b k i k o ‘rin is h la rid a u o lo v yoki M itra tim soli bilan bevosita 
b o g ‘la n g a n sh a k ld a , sal k e y in r o q «Bodi-bodi» o ‘yiniga o ‘xshash 
x o r a z m i y l a r n i n g « M a s h ’a l a » v a « 0 ‘t o ‘y i n » t o m o s h a l a r i d a
b o s h q a c h a talq inn i k o ‘r a m iz . « O 't o‘yin»da ijrochi c h o ‘g' yutib, 
j a n g o v a r r u h d a o ‘y n a b , a j d a h o q iy o fa sig a k irib , o lo v p u r k a b , 
o d a m l a r n i q o ‘r q it a d i. « M a s h ’a la » d a esa n a y r a n g b o z b ir necha 
m a s h ’alani o tib - o tib o ‘y n a y d i. K o 'r in ib tu rib d ik i, bu o kyin la rda
q a h r a m o n s a l b i y b i r t u s d a . S h u n d a n k e l i b c h i q i b , m a z k u r
o ‘y i n la r d a y o m o n lik t a n g r i s i , olovni o ‘g 'i r l a b o d a m l a r g a kulfat 
k e ltir is h n i o ‘ylovchi s h u m q a d a m A n x r a - M a n u tim solini k o krish 
m u m k in .
D a s t l a b q u y o s h g a , u n i n g s a d o q a t l i y o M d o s h i M i t r a g a va 
m u q a d d a s olovga a lo h i d a - a l o h id a top in gan lar. A m m o b o r a - b o r a
a j d o d l a r tasa v v u rid a b u ta n g r i la r bir-biri bilan c h a tish ib ketgan: 
M i t r a timsoli h a m q u y o s h n i, ham olovni o ‘zida ja m u lja m etgan. 
S h u n d a n b o ‘lsa k e ra k , b o s h q a ilohlarga q a r a g a n d a M itrag a e ’tiqod 
q i l i s h , s i g ‘i n i s h k u c h l i r o q . M i t r a s h a ’n i g a u y u s h t i r i l a d i g a n
m a r o s i m l a r , t o m o s h a l a r h a m sh u n g a y a ra s h a e ’tib o rli. m iqyosi 
k e n g , t a ’s i r l i r o q o ' t g a n . X o r a z m i y l a r n i n g m a s h h u r « L a z g i»
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

r a q s i n i n g kelib c h iq ish ig a s h u n u q t a i n a z a r b i la n y o n d a s h s a k ,
y a n g lis h m a y m iz . S h u p a y t g a c h a « L a z g i» n in g p a y d o boMishini 
j a n g o v a r q a b i l a l a r n i n g h a r b i y h a r a k a t l a r i b i la n b o g M a y d ila r . 
C h u n o n c h i, raqsshunos L .A v d e e v a «Lazgi» q o ‘r q m a s ja n g c h in in g
beqiyos bahodirligi, ehtirosli intilishlari, ilh o m b ax sh h a r a k a tl a r i n i
ifo dalaydi, degan fikr bild irad i. T.Q ilichev «Lazgi» o ‘yini ibtidoiy 
ja m iy a td a g i xorazm liklarn ing j a n g c h i h a ra k a tla rin i o ‘z id a saqlab 
k e J a y o tir, d e b u nga q o ‘sh iJa d i. Balki « L a z g i» r a q s i d a q a d im iy
ja n g c h ila r n in g b a ’zi h a r a k a tl a r i s a q la n g a n d ir. L ekin u n i n g kelib 
chiqishini faq a tg in a j a n g o v a r q a b ila la r n in g x a tt i- h a r a k a t la r i bilan 
b o g 'l a b tush untirish t o “g ‘ri b o i m a s . «Lazgi» h a r a k a t l a r i silsilasi, 
t a r k i b i , tu z ilis h ig a e ’t i b o r b e r s a n g i z , u n in g s h a k l u s h a m o y i l i ,
m a z m u n i x i y ia b o y e k a n i g a a m i n b o M a s iz . B i z n i n g c h a ,
« L a z g i» n in g kelib chiqishi, e n g a v v a lo , z a r d o ‘s h tiy lik v a u n in g
eng m u h im belgisi boMmish q u y o s h , olov va M itr a tim s o lla ri bilan 
bogMiqdir. Buni T.Q ilichevning o ‘zi h a m ta n oladi. U e s la b o ‘tg a n
H e r o d o t n i n g q u y id ag i gapi s h u n d a n g u v o h lik b e r a d i :