Estrada va ommaviy tomoshalar tarixi

I B O B . 1B T ID O IY D A V R D A G I T O M O S H A L A R N IN G 1LK
C H A S H M A L A R I
1.1. O vchilik o ‘yinlari - ilk tom osha shakli
0 ‘z b e k a n ’a n a v iy te a t r i S h a r q n i n g q a d im iy t o m o s h a l a r i g a
a s oslan g an b o ‘lib, uning d a s tla b k i kelib chiqish tomirlari ibtidoiy 
jam iyatd ag i m u n o sa b a tla m i q a m r a b oladi. Bu hol uning ilk yaralish 
m anbalarini 0 ‘r ta Osiyo tu p r o g ‘id a n va shu yerda yashagan qadimiy 
x a lq la rn in g ijtim oiy h a y o tid a n , milliy xususiyat va a n 'a n a la r id a n , 
millatning tab ia tid a n qidirishga d a ’vat qiladi.
T o m o s h a turlari, und an o ‘sib chiqqan barcha s a n ’at janrlarining 
bo sh m a n b a i , asl zamiri, ilk cha sh m a si - m eh n a t ekanini tarixchi 
olimlar t a ’kidladilar. R u s faylasufi G.V.Plexanov b u h aq d a « 0 ‘yin
- m e h n a t farzand i» , deb uq tirad i. S h u n day ekan, ibtidoiy ja m iy a t 
t o m o s h a l a r i n i n g k e li b c h i q i s h m a n b a l a r i n i d a s t l a b m e h n a t
ja ra y o n id a n , ibtidoiy ja m o a kishisining ishlab chiqarish faoliyatidan 
q i d i r s a k t o ' g ' r i boM adi. « A g a r b i z m e h n a t t o m o s h a d a n b u r u n
tu g ‘ilgani va, u m u m a n , inson, eng avvalo, narsalarga va hodisalarga 
t ir ik c h ilik , n a f k o ‘rish n a z a r i b i la n q a r a g a n i, b o r a - b o r a u n in g
qarashlari estetik jih a td a n m u o m a la qilishga o ‘tgani haqidagi fikrni 
o ‘z im iz g a s i n g d i r m a s a k , i b t i d o i y j a m i y a t m a d a n i y a t i ta r i x in i
tushunolm aym iz», deb yozgan edi G.V.Plexanov.
Ibtidoiy o d a m n in g kun kechirishi benihoya og ‘ir boMganidan, ular 
t o ‘d a - t o ‘d a b o ‘lib jam iyat shaklida yashashardi. T a biatning dahshatli 
h o d isa la rig a b irg a lik d a qarshilik k o ‘rsatib, yashash uchu n ku rash 
olib b o r a r d ila r. Bu d a v r o d a m la ri hali m a ’dan - ternir nimaligini 
bilmasdi, a m m o to shdan ishlab chiqarish qurollari yaratishga qodir 
edi. N egaki, o d a m n in g tab iat hodisalarini, uning rang va tafovutlarini, 
o h a n g va b o s h q a sifatlarni bilishga qiziqishi har vaqt m ehnat jarayoni 
bilan uzviy bogMiq b o ‘lgan. O d a m n in g yashashi uchun kerak b o 'lgan
n arsa larn i to p is h g a intilishi, t a b ia t hodisalari ustidan h u k m ro n lik
qilish istagi sezgi org an la rin i, o n g va talaffuzini ta r a q q iy ettirdi. 
Inson ongi va talaffuzinin g ta r a q q iy etishi bilan birga o d a m la rd a
t a b i a t g o ‘z a lligid a n , ra n g la rd a n va o h a n g la rd a n t a ’sirlanish, q o ‘l 
m eh nati bilan yaratilgan n a rs a la rd a o ‘z tu y g ‘ulari va ftkrlarini aks 
ettirish, b iro n material vositasi bilan real dunyoni badiiy tasvirlashga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ehtiyoj sezgisi h am o ‘sib boradi. B un d a y estetik sezgilar b o s h l a n g ‘ich 
dav rd a j u d a q o ‘pol b o ‘lgani tabiiydir. A m m o m usiqani, o h a n g la rn i 
ajratuvchi quloq; nafosat va turli shakllarni his qilib q a d rlo v c h i k o ‘z; 
hid va t a ’m biluvchi va h uzur qilish layoqatiga ega b o ‘lgan a ’zolari 
in so n q u d r a t i n in g asl m o h iy a tin i belgilovchi ta s s a v v u r t a y a n g a n
ta fa k k u rn in g ilk kurtaklari edi.
Bir z a m o n lard a avlod-ajdodlarim iz yashagan hozirgi 0 ‘zbekiston 
yerlari iqlimi, tabiiy boyliklari j ih a ti d a n ibtidoiy o d a m l a r y ashashi 
uchun q u l a y m a k o n b o ‘]gan. Bu t u p r o q d a kishilik t a r i x i n i n g ilk 
b o sq ich larid an boshlab aholi y a sh ag a n . Keyingi y illard a T o s h k e n t
g ‘a rb id a , Shoim k o ‘prik m a v z e id a n quyi poleolit d a v ri q u r o lla ri, 
Boysun t o g kidagi Teshiktosh g ‘o r id a n b u nda n yuz m ing yil buru ng i 
n e a n d e rta l ( o ‘rta poleolit) o d a m s u yagin ing topilishi, S a m a r q a n d
y a q in id a g i O m o n q o kton q i s h l o g 'i u stid a g i g ‘o r d a n o l i n g a n to sh
q u r o l l a r , S u r x o n d a r y o n i n g Z a r a o ‘t K a m a r i d a q i z g ‘ish r a n g d a
ta s v irla n g a n s u ra tla r , X o ‘j a k a t q i s h l o g ‘idagi t o s h l a r g a c h iz ilg a n
k a tta kiyik va h o ‘kiz tasvirlari, T o s h k e n t shimoliy va j a n u b i y kanali 
qurilishida, Ayritom xarobalarida, Qizilqum da turli qurol va r o ‘zg‘or 
b u y u m l a r i n i n g , S a m a r q a n d y o n i d a g i I l o n s o y v a O q s o y d a ,
F a r g ‘o n a d a g i S u r a t s o y v a S a y m a l i t o s h d a t o p i l g a n y o v v o y i
h a y v o n la r . s h ik o r vaqti, tu rli ib ti d o iy m a r o s im la r a k s e tt ir i lg a n
suratlar, Boysun to g ‘laridagi A m ir T e m u r g'oridan, U z b o y a tro fid a n
n e o lit d a v ri m a d a n iy a tin in g q o l d i q l a r i , K a l ta M i n o r ( X o r a z m )
chaylasi, M o x o n d a ry o h a v z a s id a g i Z a m o n b o b o , C h u s t y o n id a g i 
B o ‘v a n a m o z o r (m etall d a v ri) d e g a n j o y d a ib tid o iy o d a m l a r n i n g
istiqom at joylari ochilganligi va turli qazilmalar vaqtida to p ilg a n ju d a
k o ‘p sop ol idishlar - xullas, b u o b id a , y o d g orlikla rn ing h a m m a s i 
O ' z b e k i s t o n h u d u d i d a y u z m i n g y i l l a r d a n b u y o n o d a m l a r
y a s h a g a n lig in i, ularning i b ti d o iy j a m i y a t d a v r i d a y o q o ‘z ig a xos 
m adaniyati shakllana boshlaganini t o ‘la tasdiqlaydi.