Estrada va ommaviy tomoshalar tarixi

Ü B O B. Z A R D O ‘S H T IY L lK B ILA N B O G ‘LIQ T O M O S H A
T U R L A R I
2 .1 . «A vesto»dagi tom oshalar tasviri
Z a m o n l a r o ‘tis h i b ila n , o v c h ilik va c h o rv a c h ilik q a t o r i deh- 
qonchilikning h a m tez rivojlanishi, yangi q abila, yangi sinflarning 
m a y d o n g a k e li s h i, d a v la t la r n in g p a y d o b o ‘lishi, s h a h a r l a r n i n g
k o ‘payishi, ish la b chiqarish kuchlarining o ‘sishi, turli yangi miflar, 
diniy a q id a la r, m a fk u ra la rn in g t u g ‘ilishi o ‘sha davr m arosim lariga, 
xalq o ‘y i n l a r i g a , r a q s va m u s iq a s ig a h a m t a ’sir k o 'r s a t d i . U n i 
tak o m illash tirib , yangi m avzu, yangi o b ra z la r olib kirdi. N a tija d a
yangi t o m o s h a uslu b la ri - yil fasllariga, hosilni k o ‘p aytirishga va 
h a rb iy g ‘a l a b a l a r n i n i s h o n la s h g a b a g ‘is h la n g a n turli m a r o s im , 
b a y r a m la r p a y d o b o l d i . I b tid o iy d a v r m a r o s im la r id a o d a m l a r , 
asosan, h a y v o n va ta b ia t hodisalariga taqlid qilib kelgan b o'lsalar, 
bu d a v r m a r o s i m l a r i d a , b a y ra m la r id a , xalq 
0
‘y in la rid a m a ’bu d , 
m a ’b u d a l a r , m if o lo g ik va a fs o n a v iy q a h r a m o n l a r n i n g o b r a z la r i 
maxsus ijro c h ila r to m o n id a n taqlidiy k o krsatiladigan b o ‘ldi.
A n a s h u d a v r d a q a d i m i y 0 ‘z b e k i s t o n h u d u d i d a y a s h a g a n
qabilalar, elat va xalqlarning iqtisodiy, ijtimoiy hayoti, urf-odatlari,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

e ’tiqod va m adaniyatlari, musiqa* raqs va, u m u m a n , teatrlashtirilgan 
m a r o s i m l a r i t o ‘g ‘r is id a m a ’lum t a s a v v u r b e r a o l a d i g a n z a r -
d o ‘shtiylikning m u q a d d a s «Avesto» risolasi birinchi yozma k i to b
sifatida muhim m a n b a b o'lib xizmat qiladi.
Z a r d o ‘sh tiy lik d in i q u ld o rlik va ilk fe o d a liz m d a v rid a O ' r t a
O s i y o . E r o n va O z a r b a y j o n d a k e n g t a r q a l g a n . U n i n g d i n i y
t a ’Iimotlari q a d im iy xalqlarning h a yoti va ehtiyoji asosida v u ju d g a
k e lg a n a f s o n a l a r g a t a y a n i b y a r a t i l i s h i g a q a r a m a y , u n d a
y a ra tu v c h ilik id e a lla ri j u d a kuchli; « A v e s t o » k ito b in in g b a r c h a
naqllari. asosan, t a b ia t kuchlarining ta s v irid a n iborat. C h u n o n c h i, 
«A vesto»ning «V end ido d » b o b in in g k irish q ism i d e hqon c h ilik v a
chorvachilikka b a g 'ishlan g an . « V e n d id o d » n in g birinchi faslida ikki 
olam: Axura M azd a va Anxra M a n u la r o ‘rtasidagi kurash, A x u r a
M azdanin g serhosil m am la k a t yaratishi h a q id a g i rivoyat, ikkinchi 
f a s l i d a e sa y e r s a t h i n i u c h b a r o b a r o s h i r i b d e h q o n c h i l i k va 
chorvachilikni kengaytirgan, kishilar u c h u n k o ‘p foydali m o ‘jiz a la r
y a ra tg a n a d o la tli Y im a J a m s h id h a q i d a g i a f s o n a n a q l q i lin a d i. 
Uchinchi faslda «Qasrdagi do n , yemish k o 'k a t l a r i , meva beruvchi 
d a r a x t l a r k o ‘p r o q ekilsa, q u r u q t u p r o q n i s u g ‘o rs a la r, o r t i q c h a
sersuv b o tq o q yerlarni quritsalar, o 's h a j o y d a yer quvonadi», d e b , 
dehq on ch ilik va b o g ‘dorchilik m u q a d d a s h a m d a sharafli m e h n a t
ekani ta rg ‘ib qilinadi.
Tarixiy m a ’lum otlarga qaraganda, «A vesto» eram izdan oldingi 
V il asr oxiri VI a s r boshida m ay d o n g a k e lg a n . U ning m u q a d d a s
kitob shaklida t o l a shakllanishi esa era m iz da n oldingi birinchi m ing 
yillikka t o ‘g‘ri keladi. U 21 kitobdan ib o ra t b o ‘lib, «Zend— Avesto» 
debatalgan. A m m o k o ‘pqism i I s k a n d a r Z u lq a m a y n n in g b o s q in c h ilik
u ru sh i n a tija s id a P e r so p o l s a ro y id a g i y o n g ‘i n d a k u y ib k e tg a n . 
Qolganlari esa a ra b bosqinchilari davrida y o ‘qolgan. Bizgacha yetib 
k e lg a n « A v e s t o » k i t o b i n i n g e n g q a d i m g i n u s x a s i 1 3 2 4 - y ild a
k o ‘chirilgan boMib, u K o p en g ag en d a s a q la n a d i. «Z end— A vesto» 
o ‘tgan asrda bir necha bor Yevropa tillariga h a m tarjima qilingan. 
S hunday qilib «Avesto» t a ’limoti b o ‘yicha « tab ia td a g i va insonlar 
ja m i y a t i d a g i h o d i s a l a r n i n g h a m m a s i b i r - b i r i g a te s k a ri va ik k i 
yaratuvchining k urash id an kelib chiqadi. Bu yaratuv chiiam in g b in
Axura M azda boMib. u yorug'lik, obodonlik, farovonlik, salomatlik,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tin c h lik va b o s h q a y a x s h ilik la rn i y a r a t g a n x u d o d ir. Ik k in c h isi 
A x r i m a k ( A n x r a M a n u ) esa A x u r a M a z d a y a r a t g a n y a x s h i 
narsalarga qarshi ku rashadi. Bu kurashning natijasi zulmatga qarshi 
yorugMikning g ‘a la b a s i bilan tam o m b o ‘ladi». T a b iat va ja m iy a t 
hodisalarining yaxshilik va yomonlikda, ikki ziddiyatda t a ’riflanishi 
qadimiy turii m aro sim va xalq o ‘yinlaridayoq, tea tr s a n ’atining muhim 
spetsifikasi b o ‘lgan konfliktni, ijobiy va salbiy obrazlarni t u g ‘dirib 
b o rar edi.
Bundan ta s h q a r i «A vesto» kitobi diniy m arosim larni ijro etish 
uslublari h a m d a t e a t r s a n ’ati elementiarining shakllanishida m uhim
aham iy at k a sb e ta rd i. C hu n o n ch i, «Avesto»ning «Visparad» qismi 
24 fasldan i b o r a t b o ‘!ib, ib o d a t q o 's h iq la rin i, « Y asna» qismi 72 
fasldan ib o ra t b o ‘lg a n qurbonJik m a ro s im la rid a aytilgan m ah z u n
q o ‘s h iq v a m a r s i y a l a r n i o ‘z i c h i g a o l a d i . « Y a s h t » q i s m i d a
z a rd o ‘shtiylik x u d o la r i va m a ’budalari m a d h ig a aytiladigan 22 ta 
q o ‘shiq va xor n a z m la r i kiritilgan.
«Avesto» m a r o s im la r id a diniy a q id a la r, m u r a k k a b q o ‘shiq va 
x o r l a r n i n g p a n t o m i m r a q s b ila n ijr o e ti li s h i, u n d a m if o lo g ik
qa hra m o nJar o b ra z la rin in g yaratilishi «Ave$to»ning q o 'sh iq va xor 
m a tn in i b ilgan v a g ‘oyalarin i k a tta m a h o r a t bilan tasvirlab bera 
oladigan m axsus ijrochilarni talab qilar edi. Shu jih a td a n «Avesto» 
m arosim larini ijro etish shakllarini ilk te a tr s a n ’ati elementlari, deb 
q a ra s h m u m k in . U n i n g d in iy m a ro sim la ri i b o d a tx o n a la r d a yoki 
maxsus m a y d o n d a teatrlashg an uslubda, d u o va baytlari j o ‘shqin 
m usiqa, q o ‘s h iq , p a n t o m i m raqs bilan h a m o h a n g olib b o rilg a n . 
K oin o tnin g a lo h id a -a lo h id a hodisalariga m u ta sa d d i b o 4lgan M itra, 
A n a x it, X u m o , J a m s h i d , M irrix k a b i tu rli m ifologik tip l a r n i n g
q ahram on liklari m axsus ijrochilar to m o n id a n o 'y n a b k o ‘rsatilgan. 
C hunonchi, q u y o s h va y o r u g iik xudosi M itra «Avesto»da tengsiz 
bahodir, d u s h m a n g a qarshi shafqatsiz ku rashuvchi jasu r yigit, o ‘td a
kuym as, s u v d a c h o ‘k m as, m ay d o n d a o ‘q o ‘tm a s q a h ra m o n qilib 
berilgan. M itr a yer bilan k o ‘kda kezib. zulm at xudosi Axriman bilan 
kurash a d i. B u l u t la r u stid a olov zanjir c h a q m o q o tib, A xrim an n i 
quvib y uboradi.
M i t r a a r a v a d a t u r i b , s u y a k d a n m o h i r l i k b ila n i s h l a n g a n ,
b u q a t a s m a s i d a n t a r a n g qilib to r t il g a n y o y id a n m in g la r c h a o ‘q
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uz a d i, u n in g o ' q l a r i fik r d a y tez lik b i la n d e v l a r b o s h i g a b o r i b
y o g ‘ ila d i...
0 ‘rta Osiyo tasviriy san’at y o dg orliklarida yer-suv, o b o d o n lik va 
farov on lik xu dosi Anaxit j u d a k o ‘p u c h ra y d i. Ü h am o*sha d a v r
«A vesto» d i n in i n g te a trla sh g a n m a r o s i m l a r i d a asosiy m i f o l o g i k
obrazlaridan biri b o ig a n . Bunday fikr yuritishga «Avesto» m a tn in in g
o ‘zi h a m a s o s b e r a d i . C h u n o n c h i , « A v e s t o » d a A n a x i t o b r a z i
q uy id ag ic h a t a ’riflanadi: