Estrada va ommaviy tomoshalar tarixi

1.2. Marosimlarda tomosha unsurlari
Ovning baroridan kelmasligi, insonning tabiat oldidagi zaifligi diniy 
e'tiq o dning ilk elementîari tu g ‘ilishida m a ’lum d a ra ja d a roi o ‘ynadi. 
Shunday dinlarning eng avvalgi shakllaridan biri - T o te m iz m diniy 
e ’tiqodidir. Bu e ’tiqod o d a m la rn in g hayvonlar bilan q a n d a y d ir ruhiy 
aloqalari borligi haqidagi tu sh u n c h a asosiga qurilgan b o ‘lib, u u r u g ‘- 
aym oq jam iyati davrida kelib c hiqqan. Olimlar 0 ‘rta O siyo h u d u d id a
ibtidoiy j a m o a d avrida to te m iz m diniy e ’tiqodi b o i g a n i , ibtidoiy 
o d a m la r ayrim hayvonlarni ilohiylashtirib, ularga sig‘inish o datlari 
m avjudligini bir necha b or ta s d iq la s h g a n . 0 ‘z b e k is to n h u d u d i d a
yashagan qadimiy odamlar bir v a q tla r tuya, q o ‘y, ot, sigimi m u q a d d a s
hayvonlar deb ishonar va ularga to p in a r edilar.
T o te m iz m diniy m arosim i v a q t i d a o d a m la r h a y v o n q iy o fa sig a
kirib, sehrli p a n to m im r a q s la rg a tu s h a r , bu m a ro s im q o ‘sh iq va 
musiqa bilan birga olib borilar edi. Ibtidoiy odam n ing j o d u va afsun 
yo"li bilan hayvonlarga sigkinib, ularga taqlid qilib o ‘ynashlari ham 
tirikchilik faoliyatlari bilan a lo q a d o r e d i . Totemizm t a ’lim otid a afsun 
yoki j o d u b ila n o d a m n i i tg a , itn i esa o d a m g a a y l a n t i r i s h k a b i 
afsonaviy rasm -rusumlari h a m b o ‘lgan. H a r ikkala h o ld a h a m b u
vazifani o d a m ijro etardi. Bu insonni qiyofa yaratishga intilganligiga 
va uni nam oyon qila olganligiga dalil. Shu kunlargacha yetib kelgan 
o ‘zbek xalqi ertaklarida ham o d a m n in g sehr-afsun y o ‘li bilan itga 
yoki kiyikka aylantirish afsonalari uchraydi. Bu ham to te m iz m diniy 
e ’tiqodining qadim da 0 ‘rta O siyoda b o ‘lganiga bir dalildir. Totem izm
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

diniy e ’tiqod inin g keng tarqalishi bilan odam ning hayvon qiyofasiga 
kirib, h a y v o n obrazini yaratish va unga taqlid qilish layoqati «ovchiiik 
o ‘yini»dagi taqlidchilikka n isb a ta n m u rak k ab roq tusga kirib borgan.
«Ovchiiik o ‘yini» va to tem izm diniy marosimlari kishilik jamiyati 
ta r i x in i n g n a v b a td a g i b o s q ic h l a r i d a o ‘zining ta rb iy a v iy va diniy 
a ha m iy atlarini y o ‘qotib, o ‘zlarining faqat tomoshabozlik borasidagi 
vazifasini saqlab qolgan b o ‘lsa kerak.
Ibtid oiy o d a m la r tabiat hodisalarining tub sabablarini tushunib 
y e t m a g a n l i k l a r i o q i b a t i d a t a b i i y o f a t l a r d a n t o b o r a d a h s h a t g a
t u s h g a n l a r . U la r t a b i a t h o d i s a l a r i n i jo n li n a rs a la r d e b ta s a v v u r
qilgan lar. N a tija d a ibtidoiy jam iy a tn in g navbatdagi b ir bosqichida 
A n i m i z m d in iy e ’tiq o d i h a m kelib c h iq q a n . Bu y a n g ic h a diniy 
d u n y o q a ra s h vakillari m arosim larid a tabiat hodisalarini ilohiy kuch 
d e b q a b u l qilib, unga topindilar.
A nim izm m arosim larida o d a m l a r yashin, m o m aqald iroq, dovul, 
s h a m o l k a b i tabiiy h o d isa la rn in g ramziy obrazlarini yaratib, unga 
s ig ‘i n g a n la r . Diniy m a r o s i m l a r d a p a n to m im raq s, q o ‘s h iq !a r va 
iltijolar ijro etilgan. Diniy obrazlarn in g niqoblari j u d a dahshatli tusda 
b o ‘lgan.
0 ‘zbekiston hududida topilgan ibtidoiy davrga xos tasviriy san’at 
y o d g o rlik la rid a bu e ’tiq o d n in g izlari ham k o ‘zga tashlan ib turadi. 
C h u n o n c h i , N o m o z g a rte p a y o dg orliklarida topilgan sopol idishga 
ishlangan o ‘yma surat xuddi afsun o'q ib, pantomim raqs shaklida tabiat 
h o d i s a l a r i g a to p in a y o tg a n k ish ig a o ‘xshaydi. C h irch iq vodiysida 
M a ydonto) atrofidagi toshlarga chizilgan suratlar ichida yalpi q o ‘shiq 
aytay otg anlar tasviri topilgan. U lam in g davra qurib, tabiatning biron 
hodisasiga sig‘inayotganlari tasvirlangan. Ko'pchilik b o ‘lib iltijo qilish 
ilk x o r shakli b o ‘lib, katta shakldagi tomosha turining k o ‘rinishlari 
edi.
S h u n d a y qilib ibtidoiy ja m iy a tn in g ilk d avrlaridayo q turli diniy 
m a r o s im la r d a to m o s h a t u r l a r i n in g eng so d da a rx a ik elementlari: 
p a n t o m i m - taqlid qilish, ra q s , m usiqa va xorning ilk nam unalari 
t u g ‘ila bosh lagan. U n d a t o m o s h a turlari hali ajralm agan - sinkritik 
h o l d a m a v j u d edi. L ekin b u s in k r e tik h o ld ag i t o m o s h a l a r ikki 
s h a k ld a - kichik: p a n to m im , r a q s va q o'sh iq, katta: x o r k o ‘rinishida 
edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qadimgi O'zbekiston h u d u d i d a tom osha elem entlari tu g ‘ilishi va 
rivojlanishining ikkinchi b o sq ich i eram izdan ilgarigi birinchi ming 
yillikda quldorlik jam iyatining b a r p o topishi bilan b oshlanadi.
Bu d a v r d a g i O kr t a O s i y o x a l q l a r i h a y o t i n i i f o d a l a y d i g a n
a rx e o lo g ik m a te ria lla rd a n t a s h q a r i , ayrim q a d im iy q o i y o z m a l a r
h a m d a bizgacha yetib kelgan o g ‘zaki a d a b iy o t y o d g o rlik la ri, xalq 
o g ‘zaki ijodi: lo f va a fs o n a la r , e p o s la r va u l a r n i n g q a d im ijodiy 
uslublari ham ishonchli m a n b a b o ‘lib xizmat qiladi.
A g a r o d a m l a r bu d a v r g a c h a j o n v o r l a r n i o v q i li b , tirik c h ilik
o ‘tkazib kelgan boMsa, ishlab c hiqarish qurollarining takom illashishi, 
mis, jez va m a ’danlarni ish lata boshlashi natijasida, rivojlanishning 
k e y in g i b o s q ic h i bo*lgan d e h q o n c h i l i k va c h o r v a c h i l i k n i h am
o ‘rg an ib oldi. O d a m la r e n d i d e h q o n c h ilik va c h o rv a c h ilik uchun 
q u la y b o i g a n jo y la r d a b i r j a m o a h o lid a o ‘r n a s h i b k u n kechira 
boshlaydi.
Keyingi yillarda o ‘tkazilgan q a to r arxeologik q a z ilm a la r qadimgi 
0 ‘z b e k i s t o n h u d u d i d a e r a m i z d a n a v v a lg i b i r i n c h i m i n g yillik 
o ‘r ta la rid a qadimgi d e hq o n va c h o rv a d o rla rn in g p a tr ia r x a l u ru g ‘- 
a y m o q j a m iy a t i m a v ju d b o ‘lg a n lig in i, u la r s u g ‘o r i s h tiz im id a n
foydalanganliklarini aniqladi. B u ja ra y o n insoniyatni m u h im iqtisodiy, 
m ad an iy va tarixiy natijalarga, yangi bosqichga olib keldi.
Dehqonchilik sug‘oriladigan yerlarga muqim jo y la sh ish n i taqozo 
qilsa, chorvachilik yangi-yangi o ‘tloqlarni izlashni, k o 'c h ib yurishni 
talab qilgan. 0 ‘troq dehqonchilik hududlarining aholisi s u g ‘diyonlar, 
baqtriyaliklar, xorazmliklarni tashkil etsa, chorvachilik hududlarida 
sak lar, m assagetlar va b o s h q a k o ‘ch m anchi elat h a m d a q ab ilalar 
y a sh ag a n .
Zam onJar o ‘tishi bilan, xususiy mulkchilikning rivojlana borishi 
j a m o a ichida ijtimoiy tengsizlikni - bo y va k a m b a g ‘allikni keltirib 
ch iq arad i. D em ak, 0 ‘z b e k is to n n in g qadimgi h u d u d i d a era m iz da n 
a v v a lg i V I I I — VII a s r l a r d a y o q q u l d o r l i k t u z u m i v u j u d g a kela 
boshlagan. Bu davrda temirni eritish jarayonining o ‘zlashtirilishi - ishlab 
chiqarish kuchlarining tara q q iy etishiga olib keldi. M a z k u r jaray on 
j a m o a a ’zolarining boy va k a m b a g ‘allarga ajra lishini tezlashtirdi. 
Ayniqsa, urushda q o ‘lga tu sh g a n asirlarni ishlatish tufayli quldorlik 
jam iyati yanada rivoj topdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sersuv jo y la rn in g atro fîd a , chorvachilikka qulay d a sh t-sah ro lar 
bilan o ‘raIgan vohalarida o ‘t r o q dehq on lam ing soni ortib bordi. Bu 
o d a m la r o ‘z chorvalarini saqlash uchun q o ‘ralar qura boshlaydilar. 
Q u lla r n in g ku c h id a n , m e h n a t id a n keng foydalanish o rq asid a j u d a
k o ‘p s h a h a r l a r d a h im o y a d e v o r l a r i va suv i n s h o o tla r i q u r is h g a
kirishildi. Balx, S a m arq a n d , M a r v shaharlari o ‘sha d a v rn in g yirik 
savdo va m a d a n iy m arkazlariga aylangan ham da Sharq h a m d a G ‘arb 
o ‘rtasid a iqtisodiy va m ad an iy a lo q alar beshigi hisoblangan.
E r a m i z d a n avv algi b i r i n c h i m in g yillikda m a y d o n g a k e lg a n
y o z m a m a n b a l a r h a m h o z ir g i 0 ‘z b e k is to n h u d u d i d a q a d i m d a
y a s h a g a n x a l q l a r m a d a n i y a t i n i m u fa s s a l x a r a k t e r l a b b e r a d i .
C h u n o n c h i , 0 ‘rta Osiyo va E r o n d a o 's h a zam onda keng tarqalgan 
Z a r d o ‘sh tiy lik dinining m u q a d d a s «Avesto» k ito b id a (eram izdan 
b u r u n g i I X - V I I I a s r l a r ) va y u n o n m a n b a l a r i d a 0 ‘r t a O s iy o d a
quyidag i o ‘lk alar m ash h u r boMgani k o ‘rsatiladi: P a r k a n a - F a r g 'o n a
vodiysi, S u g ‘d iy o n a - Z a r a f s h o n daryosidan suv ichadig an yerlar 
va Q a s h q a d a r y o yerlari, X o r a z m - A m udaryoning quyi oqimidagi 
y e rla r, B a q t r i y a - hozirgi s h im o l iy A f g ‘o n isto n , O 'z b e k i s t o n va 
T o jik is to n n in g A m u d a ry o g a y a q in viloyatlari, M a rg ‘iyona - M arv 
o ‘lkasi, M u r g ‘o b daryosining qu y i oqimidagi obod yerlar, Parfiyon
- T u r k m a n i s t o n n i n g K a s p i y d e n g i z i g a y a q i n j a n u b i - g ‘a r b
to m o n id a g i yerlar va hozirgi A f g ‘onistonning H iro t hududi.
T u r li y u n o n olimlari e r a m iz d a n avvalgi IV-I1I a s rd a n bosh lab 
q a d im iy 0 ‘z b e k is to n n in g iqlim i va xalqlari h a m d a b u o ‘lkanin g 
b e n i h o y a ta b iiy boyliklari t o ‘g ‘risida j u d a qiziqarli m a ’lu m o tla r 
b e r a d i la r . Y u n o n tarixchisi H e r o d o t