Estrada va ommaviy tomoshalar tarixi

1.3. M illiy eposlarda tom osha tasvirlari
A k a d e m i k V . V . B a r t o l d h o z i r g a c h a b iz g a m a ’l u m b o ‘lg an
T o ‘m a r i s , S h i r o q , Z a r i n a , S iy o v u s h , A f r o s i y o b , R u s t a m k a b i 
eposlar, a s o sa n , A x m on iylar davridagi Hron imperiyasining sharqiy 
v i l o y a t l a r i S u g ‘d i y o n a , B a q t r i y a , X o r a z m d a s h a k l l a n g a n i n i
k o ‘r s a t a d i. D e m a k , F ird a v s iy « S h o h n o m a » s ig a m a n b a b o ‘lgan, 
y u q o r i d a g i e p o s l a r n i n g v a t a n i q a d im g i 0 ‘r t a O s iy o d ir. A y rim
e p osla rnin g m a z m u n i antik d a v r tarixchilaridan H e ro d o t, Ktezey, 
Poliy en, X o r e s M itlin sk iy a s a r l a r i o rq ali b izgacha yetib kelgan. 
0 ‘r ta O siyo tarix ch ila rid a n H a m z a Ispixoniy, Tabariy, M a s ’udiy, 
B eru n iy k a b i m u a l li f ia r a s a r l a r i d a h a m x a lq o g ‘zaki ijo d iy o ti -
e p o s la r h a q i d a m a ’l u m o t la r k o 4p. C h u n o n c h i, H e r o d o t a s arlari 
o r q a l i b i z g a c h a y e t i b k e l g a n « T o ‘m a r i s » e p o s i d a A x m o n i y
s h o h l a r i d a n K i r n i n g e ra m iz d a n avvalgi 529-yilda 0 ‘r t a O siyoni 
b osib olishi, m assa g e t q a b ila la rin in g bosh lig‘i ayol T o ‘m arisning 
e l-yu rti b i la n b o s q in c h ila r g a q a t ’iy z a r b a berishi, K irni o ‘ldirib 
cheksiz q a h r a m o n li k k o ‘rsa tg a n i tasvirlanadi.
K i r o M g a n id a n keyin h a m E r o n A x m o n iy s h o h la r in in g 0 ‘r ta
O s iy o g a b o s q i n c h i l i k h u j u m l a r i t o ‘x t a m a d i. D o r o ( e r a m i z d a n
oldingi 5 2 1-486-yillar) uzoq u ru sh la rd a n s o ‘ng 0 ‘rta Osiyoni o ‘ziga 
q a r a m q ilib oldi. A m m o O lr t a O siyo xalqlarining bosqinchilarga 
q a r s h i k u r a s h i b i r k u n h a m t o ‘x t a m a d i. A n a shu k u r a s h l a r d a
yaratilgan
va a v lo d d a n -a v lo d g a o ‘tib kuylanib kelgan qah ra m o n lik
eposlari ic h id a S hiroq degan o d d iy bir c h o ‘ponning vatanparvarligi 
va q a h ra m o n lik la r i ustida s o ‘z b orad i. Poliyenning «Stratagem ax» 
k ito b id a (II a sr) o ‘sha e p o sd an p a rc h a la r keltirilgan. U o kz jo n id a n
kechib, D o r o n i n g k o kp sonli ask arlarini hiyla bilan c ho'I-b iyo bo nla r 
ichida a d a s h t i r i b h a lo k a tg a u ch ra tad i.
« Z a r i a d r v a O d a t i d a » e p o s i d a e s a a s o siy s y u je tn i sevgi va 
q a h ra m o n lik motivlari tashkil qilib, oila va erkin m u h ab b a t mavzusi 
k u y l a n a d i . H a z o r - K a s p iy d e n g iz id a n T a n a is - S ir d a r y o g a c h a
c h o ‘zilgan o ‘lk a d a hu km ronlik qilgan Z ariad r bilan Tanaisning narigi 
t o m o n i d a y a s h a g a n sk if sh o h i O m a rg n in g qizi O d a tid a bir-birini 
tu sh id a k o ‘rib sevishib qoladilar. A m m o Om arg yolg‘iz qizini begona 
yu rtg a berishni istamaydi. Z a r ia d r skif kiyimini kiyib, Sirdaryodan 
kechib o kta d i va sevgan qizini o lib qochadi, ularning m u h ab b a tin i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hech q a n d a y kuch, h a tto q abilalar o 'r ta s id a g i u ru sh la r ham yenga 
o l m a y d i . « Z a r i n a v a S t r i a n g i y a » e p o s i h a m v a t a n p a r v a r l i k ,
q ahram onlik va sevgi qissasidir.
E p o s la r ijrosiga a lo h i d a to 'x ta l a m iz . C h u n k i , ep o s ijrochiligi 
bayonchilikdan obrazni k o ‘rsatishga o ‘tishi b ila n o q ijrochi aktyorga 
aylan ib qoladi. N egaki, u n in g ijrochilari b ir v a q tn i n g o ‘zida h a m
b a d i i y s o ‘z u s t a s i , h a m k u y l o v c h i b o ' l i b , t a ’r i f l a n a y o t g a n
q a h r a m o n n in g h o la t va k e c h in m ala ri bilan k o ‘rsa ta d i. E p o s ijro 
etilayotganda tom oshabin qatnashishi - ijrochini ularga t a ’sir etishi 
uchun qilgan h arakatlari, tea tr s a n ’ati e le m en tlari shakllanishidagi 
ilgari q o ‘tga kiritilgan yu tuqlarning tak o m illa s h ib borishiga xizmat 
qilgan. S h u n in g u c h u n uni ilk milliy t e a t r - « b i r a k ty o r tea tri» , 
d e y is h i m i z m u m k i n . C h u n k i , e p o s l a r d a k o n f l i k t va d r a m a t i k
e l e m e n t l a r n i n g k u c h li li g i , s y u j e t n i n g p i s h i q l i g i , o b r a z l a r n i n g
monolitligi - epos ijrochilari o ‘yiniga yaxshi m ate ria l berardi. Bundan 
tashqari xat-savodi y o ‘q om m a g a eposlarning a k ty o r la r ijrosida jonli 
o b r a z l a r v o s ita s id a h a q q o n i y t a s v i r l a n i s h i d a n h u k m d o r t a b a q a
v a k i l l a r i h a m m a n f a a t d o r boM gan. 0 ‘s h a z a m o n o d a m l a r i n i
q a h ra m o n lik va v a ta n p a rv a r lik ru h id a t a r b i y a l a s h d a eposlarn ing 
m a ’rifiy ahamiyati m uhim ah am iy at kasb etgan. S h u n in g uchun ham 
ular eposlarning ijro etilishini mumkin q a d a r ta n ta n a li va haqqoniy 
tasvirlashga intilar, avvallari qabila boshliqlari, s o 'n g r a pod sh olar 
o ‘z s a ro y la rid a s o z a n d a l a r , r a q q o s l a r b i la n b i r g a m ax su s ep o s 
ijrochilari yoki hozirgi til bilan a y tg a n da , a k t y o r l a r saqlar edilar. 
D em ak, epos ijrosini - k a tta shakldagi to m o s h a , - deyish mumkin. 
Eposlarning teatrlashgan yo ‘sinda ha qqoniy ijro etilishi 0 ‘rta Osiyoni 
a ra b lar istilo qilgunigacha h am davom etgan b o ‘lsa kerak. Islom dini 
to m o n id a n jonli o b r a z yaratish t a ’q iq la n g a n d a n s o ‘ng, uni baxshi 
yoki dostonchilar ijro eta boshlagan bo'lishi m u m k in . Agar biz epos 
va A v e s t o s h e ’riy y o ‘l d a y o z i l g a n i n i h i s o b g a o l s a k , a v lo d -
a jd o d la rim iz n a q a d a r k a tta s h e ’riy va m u s iq a v iy q o biliy atga ega 
b o ‘l g a n l i k l a r i n i k o ‘r a m i z . Bu hoi o ‘z n a v b a t i d a b a d i i y s o ‘z 
ijrochiligining tu g ‘ilishida m uhim aham iyat k a s b etgan. Badiiy s o ‘z 
t e a t r s a n ’a tin in g h a m m u h im e le m e n tla r id a n b irid ir . Baxshi esa 
d o s to n n i she’riy ta r z d a t o ‘q igan, unga kuy y a r a t g a n , o ‘zi chalgan 
va ijro etgan. Bu «bir a k ty o r teatri» shakli q a d im d a n bizda mavjud
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b o ‘lganligini asoslaydi. S hunday qilib qadim iy eposlar va ularning 
T o ‘maris, S h iro q , Z a r in a , Striangiya, Z a ria d r, O d a tid a , Siyovush, 
Rustam kabi q a h ra m o n la r i teatrlashgan m arosim larda bir a k ty o r -
baxshi t o m o n i d a n o ‘ynalgan.
Xulosa qilib a y tg a n d a , ibtidoiy ja m iy a t tuzum ining ycmirilishi, 
q u l d o r l i k j a m i y a t i n i n g b a r p o e t i li s h i a y r i m s h a x s l a r , q a b i l a
b o s h liq la r in in g y e ta k c h ilik roli osh ib b o rish i bilan ib tid oiy d a v r 
m a ro s im la rid a g i tu rli ruh va h a y v o n taqlidchiligid an yangi diniy 
m a f k u r a n i n g x u d o l a r i va m ifo lo g ik a fs o n a v iy q a h r a m o n la r n in g
obrazlarini y a ra tis h g a ham o ‘tila boshlagani, odam ning o 'z g a shaxs 
obrazini y a ra tish y o ‘lidagi yangi qadam i edi. Q ahram onlik eposlari 
ijrosi esa ilk «bir a k ty o r teatri» b o ‘lib, undagi barch a qahram onlarni 
baxshi ijrosida to m o s h a qilish m um kin edi.