Estrada va ommaviy tomoshalar tarixi

« A n a x it y a x s h i kiyin ga n g o 'z a l b ir a y o l
sifatida, inson nazokatini, k o 'rk in i ifodalovchi, qahramonlarga ku ch -
quvvat va m u vq ffa q iy a t baxsh etu vch i b ir shaxsdir». Bu o b ra zn in g
tasviri to 'g ‘risida yana quyidagi m isralarni o 'qiymiz: «A naxitni d o im o
g o 'za l, baquvvat, kam arini b a la n d b o g 'la g a n , oltin ziy n a tli, k o ‘p
burmali m ursak kiygan bir qiz sifa tid a k o 'rish m um kin...»
K o ‘rin ib 
turibdiki, A n a x it obrazi jon li sha xs s if a tid a t a ’riflanadi. D e m a k ,
buning timsoli asrlar b o ‘yi m axsus ijro c h ila r to m o n id a n o ‘y n a li b , 
jonlantirilib kelingan. 0 ‘rta Osiyo h u d u d id a topilgan ju d a k o ‘p tasviriy 
s a n ’a t yodgorliklari ichida Anaxit figurasi turli talqinlarda n a m o y o n
b o ‘ladi. Tadqiqotch ilar Anaxit m arosim lari j u d a j o ‘shqin o ‘tgan i, u la r
tu rli d r a m a t i k d ia lo g , yalpi q o ‘s h i q , x o r va r a q s l a r b i l a n o l i b
borilganini k o ‘rsatdilar.
Z a r d o ‘s h t i y l i k m a z h a b i b i l a n a l o q a d o r b o ' l g a n m i f o l o g i k
s y u j e t l a r n i q a d i m d a h a m m a q o ‘s h i l i b x o r o v o d u s l u b i d a i j r o
etganini y u n o n tarixchilaridan K s e n o f o n (era m iz d an avvalgi 434- 
3 5 5 - y il la r ) h a m t a s d i q l a y d i . U e r a m i z d a n b u r u n g i IV a s r d a
s k i f l a r n i n g m u s i q a va a s h u l a l a r b i l a n i jr o e t i la d i g a n o r i g i n a l
m ifolo gik x o r o v o d to m o s h a la r in i k o ‘r g a n i n i yozadi. 
« U la r b ir -
biriga qarab x o r aytayotganda s a f to rtib turadilar... shundan s o 'n g
biri a sh u la n i b o sh la ydi, q o lg a n la ri h a m sh u ashula y o ‘lid a a y ta
b o s h la y d ila r» .
I slo m d i n i n i n g q a t ’iy t a ’q i b i g a q a r a m a y , z a r -
d o 's h t i y l i k d i n iy m a z h a b id a b o ‘l g a n l a r g a va u l a r d i n iy m a r o -
sim larining tom osh av iylik x u su siy a tig a o ‘r ta a srd a va u n d a n s o ‘n g
ham qiziqish sov im ag an . Bunga s o m o n i y l a r d a v rid a y a s h a g a n A b u
M a n s u r M u h a m m a d D a q iq iy n in g q u y i d a g i m israla ri h a m m i s o l
b o ‘ladi: « D u n y o d a g i yaxshi va y o m o n n a r s a l a r d a n D a q iq iy t o ‘r t 
narsani t a n l a b oldi: Y o q u t ra n g d a b o ' l g a n lab, c ha ng n o lasi, Q o n
rangli s h a ro b bilan z a rd o ‘sht dini».
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Z a r d o ‘shtiylik - din, diniy t a ’limot, ibtidoiy dunyoqarashlard an
b iri b o ‘lib, u m u ay ya n m arosim lar, u rf-odatlar m ajm uasidir. Xalq 
o ra s id a u k o ‘pro q « otashparastlik», deb yuritiladi.
Z a r d o ‘shtiylik b ilan y u n o n olimi H e ro d otd an to rtib shu kungacha 
m in g la b olim lar uzluksiz s h u g ‘ullanib kelishdi. Y a ’ni, z a rd o ‘shtiylik 
i k k i yarim m in g yild a n b u y o n olim lar d i q q a t m a rk a z id a . A m m o
s h u n g a q a ra m a s d a n , h a m o n u inson qadam i tegm a gan changalzorga 
o ‘xshaydi. A yniqsa, b u d in bilan bog'liq b a y r a m la r , m arosim lar, 
t o m o s h a l a r k am o ‘r g a n i!g a n . U la r t o ‘g ‘risida u z u q -y u lu q m a ’lu- 
m o tl a r , qaydlar, fa ra z la r b o r , xolos. Ming afsuski, o ‘zbek olimlari 
k o ‘p hollarda z a r d o ‘shtiy lik ni chetlab o ‘tganlar. Buning sabablari 
b o r , a lb atta. Biri shu k i, z a r d o ‘shtiylikni birinchi n a v b a td a fors-tojik 
xalqlarigagina xos, d e b q a ra g a n la r. Ikkinchidan, zardo'shtiylik va, 
u m u m a n , m a ’ju siylikka o id dinlarni 
0
‘rganish gu n o h , u islomga soya 
ta s h la y d i, deb o ‘y lag a n la r. A fsu s-n ad o m atlar b o ‘lsinki. XX asrda 
h a m m a z k u r m avzuni b i r o r bir o ‘zbek olimi m axsu s o ‘rganm adi. 
Z é ro , sovet h okim iyati d a v rid a din, diniy tasa v v u rla r va q arashlar 
u y o q d a tursin, u bilan b o g 'l i q ijodkor, badiiy a s a r h am chetga surib 
q o ‘yildi. Klassik a s a r la r ilohiy ohanglar va la v h a lard a n tozalanib, 
r a n d a la n ib n a s h r etildi. V a q t k o ‘rsatdiki, islom, tasa v v u f tariqatlari, 
b a l k i 0 ‘r t a O s i y o d a i s l o m g a c h a h u k m s u r g a n z a r d o 's h t i y l i k ,
b u d d i z m , ibtidoiy d u n y o q a r a s h l a r totem izm , anim izm kabi diniy 
e ’t i q o d l a r b a r c h a e l a t l a r , x a lq l a r h a y o t i d a k e n g t o m i r y o y ib , 
m a r o s im , sayl va b a y r a m l a r d a , to m o s h a la rd a , k o ‘p in ch a bir-biri 
b ila n chatishgan h o ld a n a m o y o n b o ‘lib kelgan. Islom m a ’jusiylikka 
q a rs h i q a n c h a k u r a s h m a s in , uni avlodlar yo d id an , hayo tidan yulib 
ta s h la y olm adi, u r f- o d a tla r i, marosimlari ta r k ib id a n siqib chiqara 
olm a di.
Ayniqsa, z a rd o 's h tiy lik n in g qoldiqlari, a lom atlari, unsurlari h a r 
q a d a m d a uchraydi. K o 'p g i n a to m oshalarning, s a n ’atlarn ing kelib 
c h iq is h in i, t a k o m il i n i, a n t i q a h o d isa la rin i, tim s o lla r in i, tasviriy 
vositalarini faqat z a rd o 's h tiy lik bilan bog ‘liq h olda tushunishimiz, 
anglashimiz m um kin. U s h b u mavzuni maxsus o ‘rganish davri keldi. 
«A vesto» falsafasi y oki estetikasi degan ta d q i q o t p a y d o boMishiga 
um id qilamiz. Sababi z a r d o ‘sh tiy lik k o ‘p tarm o q li, sh u n d a y m u ra k k a b
sohaki, uni turli ixtisosli o lim la r yoki m axsus g u r u h g in a bir d a ra ja
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

to*liq o ' r g a n i s h g a q o d i r . A k a d e m i k M . R a h m o n o v d a n keyin 
z a b a r d a s t olim M. Q o d i r o v ham b u m a v z u g a m u r o j a a t qilgan. 
S h u n d a n kelib chiqib, q a y d la rn i aql va m a n t iq tarozisiga q o ‘yib, 
z a rd o ‘shtiylik bilan a lo q a d o r bayram lar, m a ro s im la r va tom oshalar 
h a q id a d a stla b k i u m u m iy m a n z a ra y a ra tilg a n . Bu m avzu keyingi 
t a d q i q o tc h i la r t o m o n i d a n y a n a d a toM diriladi v a ishonchli ilmiy 
m anb ag a aylantiriladi, deb um id qilamiz.
V. V. Struve, 1. S. Braginskiy, 1. M. D y a k o n o v , V. M. Lukonin, S. 
P. Tolstov, B. I. Avdiyev, M. Boys kabi a k s a r olim larning fikricha, 
z a rd o ‘shtiylik T u r o n d a payd o b o ‘lib, shakllanib. keyinchalik Eronga 
o ‘tgan. Ular Z a r d o ‘shtiylikning og'zaki t a ’limoti yozilgan «Avesto» 
nomli m uqaddas kitob ham dastlab shu T u r o n h u d u d id a m aydonga 
kelgan, deydilar. «Avesto» nomli qadimgi diniy t o ‘plam ning dastlabki 
qismlari, j u d a azalgi qismlari, - deb yozadi B. I. Avdiyev, - 0 ‘rta 
Osiyo hu d udida vujudga kelgan, deb aytishga h a m m a asoslar bor. 
B a ’zi r iv o y a t la r d a a y tilis h ic h a , z a r d o ‘s h tiy lik d i n in i n g birinchi 
« m u q a d d a s olovi» X o r a z m d a yoqilgan. « A v e s to » d a tasvirlang an 
«Ayriana-Vayjo» degan m am la k a t Xorazm b o ‘Igan b o l is h i ehtimol, 
b u m a m l a k a t d a A h u r a m a z d a Z a r d o ‘s h t g a k o ‘r i n i s h b e r g a n . 
« A y r i a n a - V a y j o » d e g a n a f s o n a v i y m a m l a k a t n i n g « A v e s t o » d a
s a q la n ib q o lg an tasviri X o r a z m n i n g j u g ‘ro fiy s h a r o i tl a r i g a j u d a
muvofiq keladi». «Avesto»dagi Urva - U rganch , A rdvi - A m udaryo, 
V oruqash - Orol dengizi k abi a ta m a la r h am shu fikrni tasdiqlaydi. 
Bundan tashqari, Xorazm s o ‘zining o ‘zi h a m «Quyoshli yer», ya’ni 
xvar - quyosh va zom - yer degan m a ’noni bildirib, uning quyoshga 
sajda qiluvchi m am la k a t ek an id a n dalolat beradi. Quyoshli yerliklar 
ib odat q o ‘shiqlari 72 fasldan ib o ra t b o ‘Isa va uni maxsus ijrochilar 
bajarsa. biz yana bir b o r kichik shakldagi m usiqa, raqs va q o ‘shiqqa, 
k a tta shakldagi xorga duch keldik.