Estrada va ommaviy tomoshalar tarixi

2.2. M u g'lar va ijrochilik sa n ’ati
Otashparastlik va uning m u qad d as kalomi «Avesto»ni o ‘rganish 
bilan shug‘uilangan olimlarning k o ‘pchiligi undagi barcha marosimlar, 
udumlarning teatr tomoshasiga o ‘xshab ketishi, maxsus tashkil qilinishi, 
sahnalashtirilishi va ijro etilishi haqida yozadilar. Chunonchi, 1903-yilda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Z. A. Ragozin s hu n day degan: 
«Qurbonlik marosimida otashparastlar
o m m a si is h tir o k e tg a n . U lar ib o d a t h a r a k a tla r in in g m u a y y a n
qoidalariga q a t 'iy am al qilishlari, shuningdek, duolarni o 'z vaqtida,
lozim m utanosiblik bilan (garm oniya) va muayyan pardalar registrda,
o vo zla rn in g z a r u r o h a n g la ri va p a rd a la rin i to 'la saq lag an holda
kuylashlari talab qilingan».
Marosim qonun-qoidalaridan har qanday 
chekinish shakkoklik hisoblangan. Faqat qurbonlik marosimida emas, 
b o s h q a m a r o s im la r va b a y r a m la r d a h a m s h u n d a y qilingan b o ‘lsa 
kerak. M a z k u r m asala b o ‘yicha o ‘z fikrini bildirgan M. Rahm onov: 
« m u ra k k a b q o 's h iq va xo rla rd a n ta sh k il topgan «Avesto», undagi
qator m ifologik qahramonlar m axsus ijrochilarni taqozo etgan bo ‘lib,
ibodatxonalarda, m a x su s m aydonlarda za rd o 'sh tiy lik bilan bog'liq
marosimlar teatr tomoshalari singari ijro etilgan. Mitra, A naxita kabi
m a ’b u d la r esa j o n l i in so n iy q iy o fa la r d a g a v d a la n tirilg a n » ,
d e b
h iso b la y d i. O z a r b a y j o n te a t r s h u n o s i M .A U ax v e rd iy e v n in g fikr- 
m u l o h a z a l a r i h a m e ’t i b o r g a m o li k . U n i n g y o z is h ic h a , d r a m a
s a n ’atining ildizlari «Avesto»da jo b o l g a n : monolog va dialog, xor 
va y a k k a x o n lik , raqs, badiiy s o ‘z, sahnaviy timsol. «
G otlar
, - deb 
yozadi M. Allaxverdiyev, -
musiqa jo'rligida rechitativsimon ijro etilib,
za rdo 's h tiy m ifo lo g iy a s in in g tu r li s y u je tla r in i a k s e ttirg a n .
«A vesto»ning boshqa qism i «Yasiv» bo'lib, u ham sahna unsurlariga
sero b va q u r b o n lik m a ro sim la rig a b a g 'ish la n g a n d ir» . A .
O. 
M akovelskiy va A. M. Aslanovlar o ‘z tadqiqotlarida «G ot»larning 
kuy lang an i h a q id a yozadilar: 
«Qasidalar u zam onlarda kuy/angan,
buni ik k in c h i o 'z a g i «va k»
-
k u y la s h degan m a 'n o n i b ild iru vc h i
«m antaravaka» degan so 'zda n ham bilib olsa bo'iadi. M antaravaka
deb, g o tla r n in g ijro c h ila rig a a v tilg a n » .
A. O. M a k o v e l s k iy
m an ta ra v a k a la rn in g ovozlarini tongda qichqiradigan xo kroz ovoziga 
qiyoslaydi. U l a r sh u q a d a r b a la n d ovoz bilan « G o t» la m in g duo- 
afsunlarini, rivoyatlarini kuylashgan ekan.
M a z k u r fik r-m u lo h az a la r. garchi um um iy b o ‘lsa-da, biz uchun 
muhimdir. S h u n g a tayangan holda «Avesto» qasidalari va duolarining 
q a y d a r a j a d a ijro etilgani va s a h n a la s h tirilg a n in i bilib olishim iz 
m um kin. B u n d a , avv alam b o r, «A vesto»ning bizgacha yetib kelgan 
qism lari ish o n c h li m a n b a b o ‘lib xizm at qiladi. Z o ta n , b a y ra m la r, 
marosimlar, tom oshalar, sahnaviy timsollar - hammasi «Avesto»dan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

oziqlanadi. Olimlar zardo’shtiylikning paydo b o ‘lishi va tarqalishini 
M u g ‘ degan qabila bilan bogMab talqin etadilar. MugMar shu dinni 
saqlovchi va targMb qiluvchi boMishgan. I. M. D y a k o n o v n in g fikricha, 
mugMar aslida T urondan kelib chiqqan, keyinchalik K a sp iy dengizi 
janubrogMda, s o ‘ngra M idiyad a yashaganlar. B o r a -b o r a , um um an, 
z a rd o ‘shtiylik dinining b ilim donlari, targMbotchilari, marosim larini 
uyushtiruvchilar hani shu n o m bilan atalgan. Q a d im iy ajdodlarimiz 
bo M m ish s a k l a r . m a s s a g e t l a r . s k if la r , b o x t a r l a r , s o ‘g ‘d iy la r, 
xorazmiylar orasida ham m u g ‘lar alohida hurm a t-e h tiro m g a sazovor 
boMishgan. Ular «Avesto» d u o lari, qasidalari, rivoyatlarin i yoddan 
yoqimli q iroat qilish, va’z aytish, h a o m a deb a ta la d ig a n ilohiy may 
tayyorlash va saqlash. olovxonalarni toza saqlash, m aro s im la m i tartibli 
o ‘tk az ish d a ibrat boMishgan. Bugina emas. Z a r d o ‘shtiylik am alda 
boMgan qariyb barcha m am la k a tla rd a mugMar k o h in lik d a n tashqari 
qozi, tabib va olim vazifalarini h a m bajarganlar. U lar h a t t o sartaroshlik 
ham qilishgan.
Bir so‘z bilan aytganda, mugMar ha r tom onlam a qobiliyatli kishilar 
b o M ish g a n . A y n iq s a , m a r o s i m l a r va tu rli o m m a v i y yigM nlar, 
tomoshalarni uyushtirish, o ‘tkazish ulardan tashkilotchilik, s a n ’atkorlik 
qobiliyatlariga ega boMishni tala b etg a n . Buning uchun o ‘tkiraq), kuchli 
xotira, savlat, ta ’sirchan ovoz, ilhombaxsh kayfiyat, jozibali harakat 
va nigohlar, boshqa timsollarni gavdalantirish m a h o r a ti zohir boMib 
turishi o ‘z-o*zidan maMum. O ta sh g o h la r qoshida b u n d a y iste’dodli 
mugMarning butun-butun t o ‘dalari qaror topgan. T o ‘dalard agi mugMar 
o ra s id a maMum d a ra jad a ixtisoslashish r o ‘y b e rg a n : s o ‘z ustalari, 
k u y lo v ch ila r, o ‘yinchilar, t u r l i q iy o fa la rd a c h iq u v c h i o ‘ziga xos 
aktyorlar alohida-alohida toifalarga boMingan.
Y u n o n olimlari Herodot. P lato n , Plutarx, S tra b o n va boshqalam ing 
ta d q i q o tl a r i tufayli « m u g ‘» s o ‘zi «m agus» s h a k l i d a y oz ilga n va 
aytilgan . K ey inroq O v r o ‘p o d a p a y d o boMgan « m a g » , «m agistr» 
tushunchalari, Sharqqa q a y tib kelgan «m a’jus» iborasi a n a shundan.
T a r i x c h i l a m i n g g u v o h l i k b e r i s h ic h a , I s k a n d a r Z u l q a m a y n
z a rd o ‘shtiylami o ‘z dinidan voz kechishga m a jb u r etib, mugMarning 
kiyimlarini, marosim a sh y o la rin i, o tash g o h la rin i y o n d irg a n ekan. 
Buyuk ozarbayjon shoiri N iz o m iy Ganjaviy o ‘z in m g « Isk a n d a rn o m a »
a sarid a b u fikrni tasdiqlaydi. O ta s h g o h la r d a n h a y d a l g a n mugMar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

x a l q l a r o r a s i g a k irib o l i b , b a r i b i r o kz f a o l i y a t l a r i n i d a v o m
e t t i r a v e r g a n l a r . T e a t r s h u n o s M . A llax v e rd iy e v n in g y o z is h ic h a , 
mugMarning b ir qismi chinakam s a n ’atkorlarga aylanishgan va, h a tto
y u n o n a k ty o r l a r i bilan birga r asm iy sahna to m o sh a la rid a ishtirok 
etishg an .
Z a r d o ‘shtiy Iik y u n o n la r h u k m r o n l ig i d a n keyin y a n a m in g yil 
T u r o n d a y e ta k c h i d in s if a tid a f a o l i y a t k o ‘rsa tg a n . M u g ‘lar h a r
s o h a d a o ‘z m ah o ratlarini y a n a d a oshirganlar.
Z a r d o ‘s h tiy lik k a n is b a ta n q a q s h a t q i c h zarba a r a b istilochilari 
t o m o n id a n berildi. Abu R a y h o n Beruniy: