Estrada va ommaviy tomoshalar tarixi

«Biz (arixga inson M an birga kiram iz»,
degan edi faylasuflardan 
bin. Bu fikr tomosha tarixini o ‘rganishga ham taalluqlidir. C h unk i 
san’at odam ning dunyoga kelishi, sezgisi, idroki va n u tq in in g payd o 
b o ‘lishi b ila n o q t u g ‘ila b o s h la y d i . S a n ’a t in s o n n i n g g o ‘z a llik k a
b o ‘lgan intilishi mevasi b o ‘lib, inso n hayotining ajralmas qism i sifatida 
mavjuddir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

H o z irg i 0 ‘z b e k is to n h u d u d i d a to p ila y o tg a n ib ti d o iy ja m iy a t
tasviriy va amaliy s a n ’a t yodgorliklari syujetlarida bir-biriga o 4xshash 
echk i, t o g ‘ qo 'chqori (arxar), o h u , yovvoyi h o ‘kiz, q o ‘tos, b u g ‘u, ot 
yoki itlarning bittadan yoki t o ‘d a - t o ‘da b o ‘lib yurganlari tasvirlangan. 
0 ‘s h a d a v r rasso m i u l a r n i n g y u rish larin i, s a k r a s h la r in i , c h o p ib
k e t a y o t g a n l a r i n i a y n a n c h i z i b b e r a o lgan. S u r a t l a r d a o d a m l a r
q iy o fa si h a m k o ‘p. U la r, a s o s a n , q o l l a r i d a o ‘q-yoy bilan yovvoyi 
h a y v o n la rn i quvib b o r a y o tg a n , turli hayvon terisini yopinib, o ‘zlarini 
n iq o b la g a n kishilar tasviridir. B a ’zi suratlarda ibtidoiy odam larning 
t o ‘p - t o ‘p holatdagi tasviri h a m uchrab qoladi. Balki b a ’zi ifodalar 
d i n i y m a r o s im la r g a a l o q a d o r d i r . Bu s u ra tla r g a r c h a n d so d d a va 
q a d im iy boMsa ham o ‘z m a ’n o sig a ega, m avhum emas, hayotiydir. 
B u s u ra tla r ibtidoiy ja m iy a t kishisining g o ‘zallikka e ’tibor berganini, 
b u n i n g u c h u n turli xil r a n g la r qidirib o ‘z o ‘rnida ishlata bilganini 
k o ‘rsatad i.
C h u n o n c h i, Z a r a o 't K a m a rin in g suratlari ikki xil rangda chizilgan. 
B u h a q d a professor L.I.R em p el quyidagilarni yozadi: «...Predmetning 
shak li, fakturasi, rang va ritm ik chiziq birligini his eta bilish tu yg ‘ulari, 
s h u n i n g d e k , p las tik f o r m a l a r n i — h a y k a lc h a la r n i o ‘y la b to p is h , 
y a ra tis h h a m d a suratlar chizish, unga boqib, idrok eta bilish sezgilari 
i n s o n la r ongiga tabiatning g o ‘zal shakl-shamoyillarini tasavvur etish 
q obiliyatlarini yuzaga chiqarishdagi ilk ko'rinishlar b o l d i» . Demak, 
0 ‘r t a O s i y o n in g ib tid o iy d a v r o d a m la ri kishilik ta r i x in i n g eng 
b o s h la n g ‘ich davrlaridayoq buyum larning shaklini, tamoyilini, ritm, 
o ‘lchov va rangini, tabiiy g o ‘zalliklam i idrok - fahm eta boshlaganlar. 
Y u q o r i poleolit davridayoq o d a m l a r urug‘*aymoqlarga b o ‘linib, ular 
o ‘r ta s id a ilk diniy e ’tiq o d b ila n birga rassomlik va haykaltaroshlik 
s a n ’a tin in g eng sodda elem entlari h am vujudga kela boshlagan. Ular 
o ‘zlari chizgan yoki y a ra tg a n na rsa lam i zavq bilan to m o sh a qilgan 
v a y a n a d a takom illashtirgan.
M a n a s h u ibtidoiy d a v r ta s v iriy san’a t yo d g o rlik la ri to m o sh a
t u r l a r i n i n g eng so d da e le m en tlarin in g tu g ‘ilish ja r a y o n in i aniqlab 
o lish g a y o rd am beradi. Biz y u q o r id a bayon qilgan sura tla rda ibtidoiy 
j a m i y a t o d a m l a r i n i n g t i r i k c h i l i k m a n b a l a r i , a s o s a n o v c h ilik
b o fclg an in i k o 'r d ik . U d a v r l a r d a ov yalpi o ‘tkazilar, h a m m a birga 
ish la r, birga k urash a r edi. O v unum li b o ‘lishi uchun o d a m la r turli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

d in iy e ’t i q o d l a r d a n , tu rli u s u l v a h i y l a l a r d a n f o y d a l a n i s h g a n .
C hunonchi, ibtidoiy od am lar o v vaqtida har xil yovvoyi h a yv on va 
qushlarning terisiga niqoblanib, sh u y o ‘l bilan yovvoyi h a y vo nlam i 
hurkitib yuborm ay, osongina u larga yaqinlashar va q o ‘lga tushirar 
edilar.
S h und ay qilib, od am nin g b o s h q a qiyofaga kirishining d a stla b k i 
f o r m a l a r i t u g 4ila b o s h l a y d i . B o s h q a q i y o f a g a k i r i s h h a m o n
tom oshaning asosiy unsuri b o ‘lib q o lm o qd a. 0 ‘z bekiston h u d u d id a
niqoblanib ov qilayotgan ibtidoiy o d a m la r va yovvoyi h a y von la rn ing 
r a s m la ri ta s v irla n g an s u r a t l a r j u d a k o ‘p. S u r x o n d a r y o v ilo y a ti, 
S h e r o b o d tu m a n id a g i Z a r a o ‘t K a m a r s o y i n in g ik k i t o m o n i d a g i
to sh la rg a q iz g ‘ish sariq b o ‘y o q b e rib ishlangan s u r a t l a r ib tid o iy
jam iyat d avrida tom oshaning ilk elementlari tu g ‘ilishini aniqlashga 
y o r d a m b e ra oladi. Z a r a o ‘t K a m a r s o y d a g i t o s h l a r d a ik k i tu rli 
m an zara tasviri bor. Birinchisida ustiga rido yopingan o d a m l a r surati, 
yopinchiq ostidan ularning ingichka oyoqlarigina k o ‘zga tashlanadi. 
O d a m l a r n i n g b o ‘yi, qoM v a b o s h l a r i o d d i y c h i z m a s h a k l i d a
k o ‘rsatilgan. Ikkinchi m anz a ra d a y o p in ch iqsizodam lar a k settirilg a n : 
o d a m la r gavdasi to laligicha chizilgan, boshlari esa y u m a lo q sh aklda 
tasvirlangan, ularning o rq asid a n uzun dumlari h a m c h iq ib turibdi. 
Ular qo'llariga yoy va uzoqqa o tad ig a n allaqanday o v a s b o b i ushlab 
o lg a n la r. B a ’zi o d a m la r q iy o fa s i q a d im g i c h o ‘l q u s h i g a o ‘xsh ab 
ketadi. D u m i b or va yopinchiqdagi figuralar hayvon qiyofasiga kirgan 
odam lardir. Yovvoyi ho‘kizlarning yugurib, qochib k e ta y o tg an id a n
bu s u ra td a ibtidoiy o d a m la rn in g h o ‘kiz ovlash p a y ti ta s v irla n g a n
b o l s a kerak, degan xulosa c hiqarish mumkin.
N i q o b l a n g a n va h a y v o n q i y o f a s i g a k irg a n i b t i d o i y j a m i y a t
k i s h i l a r in i n g s h ik o r m a r o s i m l a r i h a m u c h r a y d i . F a r g ko n a n i n g
Sa ym alitosh to g ‘i g ‘orlarida s u r a t l a r ichida o ‘yinga t u s h a y o t g a n
dumli kishilar guruhi ham bor. U la r ikki kishi-ikki kishi b o ‘lib bir- 
birlariga yuzma-yuz turib, q o ‘llarini b a ro b a r k o 4 a r i b e h tiro s bilan 
o ‘ynam oqdalar. Ayrimlari q o ‘llarida doirasim on n a rsa ushlaganlar. 
Bu sura tla rda ov vaqtini em as, aftid an , ovga j o ‘nash o l d id a n , uning 
unumli b o ‘lishi uchun q a n d a y d ir ta b ia t hodisalariga t o p in a y o tg a n
va afsun qilayotgan holat aks ettirilgan b o l s a ajab emas! E h tim o l, 
doirasim on chizilgan narsa qadim g i m usiqa asboblaridan d o ‘l b o ‘lishi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

h a m m u m k in . C h unki, y u q o rid a g i bir suratda o d a m d o ‘lni baland 
k o ‘t a r i b d o v u l q o q a y o tg a n g a o ‘xshash tasvir aks e tg an. Balki bu 
o ‘yin q uy o sh g a sig‘inish m arosim i b o ‘lsa kerak! Chirchiq vohasining 
M a y d o n t o l tosh lariga chizilgan s u ra tla r ichida echki qiyofasidagi 
o v c h in in g tasviri topilgan. 0 ‘r ta Osiyo hu d u d ida neolit va bronza 
d a v r i g a ta a llu q li so po l id is h l a r g a chizilgan s u r a t l a r d a ha m tu rli 
h a y v o n la r aksini k o ‘ramiz, a y rim larid a esa niqoblangan ovchilar yoki 
turli p a n to m im ik h a ra k a t qilib o ‘ynayotgan o d a m la r uchraydi.
A g a r i b t i d o i y j a m i y a t k i s h i l a r i n i n g m e h n a t j a r a y o n l a r i va 
o vc hilik faoliyatlarini c h u q u r r o q tahlil qilsak, ibtidoiy jam iy a t kishisi 
h a y o t m a n b a i b o l m i s h o v n in g u n u m li b o ‘lishi va yovvoyi h a yvonlar 
p o d a s ig a , q u s h la r galasiga ya qinlashish uchun f a q a t n iq o b kiyib, 
h a y v o n qiyofasiga kirishining o ‘zi kifoya qilmas edi, degan fikrga 
kelam iz. A .D .A vdeev o ‘z in in g «Teatrning kelib chiqishi» kitobida 
k o ‘rsa tib o ‘tganidek, h a y v o n t o ‘dasiga yaqinlashish u c h u n ibtidoiy 
o d a m g a h a y v o n yoki q u s h la r g a aynan taqlid qilish, b u ning uchun 
e s a u l a r n i n g o ‘z ig a x o s x u s u s i y a t l a r i n i , y u r i s h - t u r i s h l a r i n i ,
o ‘tla sh la rin i, bir-biri bilan olishishlarini, hurkib qochishlarini, hatto
t o v u s h l a r i n i h a m o ‘r g a n i s h g a t o ‘g ‘ri kelg an. N i h o y a t yovvoyi 
h a y v o n l a r n i o v qilish s h a r t - s h a r o it i od a m n in g c h a q q o n va abjir, 
j a s u r va to liq m a s b o ‘lishini, b u n in g uchun doim tinimsiz m ashq olib 
b o r is h n i ta la b qilardi. B ular h a m m a s i o‘z nav batida ibtidoiy o d a m d a
j i s m o n i y , r i t m i k h a r a k a t n i n g , h a y v o n l a r f e ’ li y o k i t a b i a t
h o d i s a l a r i g a t a q l i d q i l u v c h i p a n t o m i m h a r a k a t v a g ‘a l a b a
o ‘y i n la r in in g , q a h r a m o n li k ra q s la rin in g t u g ‘ilishiga olib kelgan. 
D a r h a q i q a t , 0 ‘zbekiston h u d u d i d a topilayotgan va ibtidoiy jam iy at 
d a v r i g a m a n s u b tasviriy s a n ’a t yodgorliklarida p a n to m im raqsga 
tu s h i b tu rg a n kishilar tasvirlarini j u d a ko ‘p uchratam iz. U lar turli 
m a z m u n va x a r a k t e r g a e g a . B a ’zilari m e h n a t va o v j a r a y o n i n i
t a s v i r l a s a l a r , b a ’zilari q a n d a y d i r ta b ia t h o d is a la rig a t o p in a y o t-
g a n g a , s a jd a q ila y o tg a n g a o ‘xshaydi. B a ’zilari j a n g o v a r o ‘yinni 
eslatsa, b a ’zi raqslar a fs u n g a rlik va totemizm dini m arosim lari bilan 
a lo q a d o r d ir . Bu esa shuni k o ‘rsatadiki, d u nyoning turli q i t ’alarida 
b o ‘lg an ide k, 0 ‘zbekiston h u d u d i d a ham odam ning b o s h q a qiyofaga 
kirish i va p a n to m im o ‘yin s a n ’ati ibtidoiy z a m o n la rd a n o q shakllana 
b o s h la g a n .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Zam onlar 
0
‘tishi bilan ov qilish m aho rati oshib, O 'r t a Osiyoda 
«ovchilik o ‘yinlari» ham p a y d o b o ‘la b o sh la g a n . A m m o bu yerda 
b iz « o v c h ilik » b ila n « o v c h il ik o ‘y in i» n i b i r - b i r i g a q o r i s h t i r i b
yubormasligimiz lozim. C h u n k i «ovchilik o ‘yini» ibtidoiy jam iyatning 
m a ’lum davrida p a y d o b o ‘lgan diniy e ’tiq o d va b a d iiy ijod bilan 
alo q a d o r o ‘yindir. Bu « o ‘yin» ovga ketish o ld id a n ijro etiladi, unda 
ovning unumli b o lis h i uchu n ibtidoiy od am ta b ia t hodisalariga, ayrim 
yovvoyi ha yvonlarga sigkin ad i va u lar s h a ra f ig a tu rli m aro sim la r 
o ‘tkazadi. umum p a ntom im raqs ijro etiladi, ayrim hayvonlarga va 
ov jarayoniga taqlid qilinadi.
Bundan tashqari «ovchilik o ‘yin»lari ovdan q a y tg a n d a n so ‘n g h a m
o ‘ynaladi. Kun b o ‘yi ov qilib, charchab qaytgach, kechqurunlari o ‘z 
a ’zoyi badaniga dam berish, tabiiy fiziologik ehtiyojlarini qondirish 
y o k i p l a s t i k va r it m i k p a n t o m i m h a r a k a t l a r b i l a n b u g u n g i
ta a s su ro tlarin i, kayfiyat v a tu y g 'u la rin i, o v d a n m a m n u n lik la rin i, 
to* qligini, s h o 'x li k l a r i n i i f o d a l a s h a r d i . E n g m u h i m i , « o v c h ilik
o ‘yini»dagi pantom im raqs va musiqiy tovushlarni ijro etishda ja m o a
a ’z o l a r i n i n g h a m m a s i q a t n a s h g a n . B u n g a j u d a k o ‘p f a k t i k
m a ’lu m o tla r guvohlik b e ra d i. Q adim iy O 'z b e k i s t o n d a h a y v o n la r 
niqobida o ‘ynaladigan ju d a k o ‘p tom oshalar keng tarqalgan. Misol 
uchun, Sankt Peterburgdagi Shchedrin nom idagi k u tu b x o n a fondida 
uchta, butunlay echki qiyofasiga kirib o ‘y n a y o tg a n la r tasviri chizilgan 
m i n i a t y u r a b o r . Bu r a s m h a r h o l d a S a m a r q a n d y o k i H i r o t
m usavvirlarining ijodiga a lo q a d o r b o ‘lsa ke ra k . N e g a k i, o ‘r ta asr 
q o ‘lyozmalarida, ayniqsa Ibn A rabshoh va S h a ra fu d d in Ali Yazdiy 
a s a r l a r i d a X I V — XV a s r l a r d a S a m a r q a n d v a H i r o t d a o ‘t g a n
tam oshalarda iste’dodli u stoz o ‘yinchilar t o m o n id a n hay vo nlam ing 
taq lidiy raqslari keng m iq y o s d a n a m o y ish q ilin g a n i t o ‘g ‘risidagi 
m a ’lumotlarni o ‘qishimiz m um kin.
M iniatyurada tasvirlangan echki o ‘yinining ijrochilari professional 
b o z a n d a la r - a k ty o r la r e k a n ig a s h u b h a y o ‘q. S h u l a r d a n ik kitasi 
q o ‘lida qayroq bilan o ‘yinga tushm oqda. B u nd a n tash q a ri rasmning 
yuqori qismida yana niqobsiz uch figura raqs ijro e tm o q d a . Ularning 
kulgili raqsga tushayotganlarini bilib olish qiyin emas. Qiziqchilarning 
a n ’a n a v iy u chi uchli q a l p o g ‘ini k iy ib o l g a n l a r i h a m u l a r n i n g
m asxaraboz ekanligidan d a lo la t beradi. Ikki a k ty o rn in g bosh kiyimi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

u c h id a q o ‘n g ‘i r o q o s ilg a n , u c h in c h i s in i n g bosh kiyim i u c h id a
q a nd a y dir b ir hayvon n in g dum i osilgan b o i i b , kiyimlarining yengi 
b e n ih o y a u z u n . Qiziqchi b o z a n d a la rn in g m an a shu k o 'rin is h d a g i 
kiyimlari 0 ‘z b ek iston da XX asr boshigacha saqlangan. Chunonchi, 
q o ‘qon lik q iziqchi A k a Buxor Z o k iro v
0
‘zining kulgili o ‘yinlarida 
shu xildagi yengi uzun kiyim kiyar edi. M azkur m iniatyurada yana 
uch so zan d a va b ir xonandaning h a m tasviri berilgan. Ularning biri 
doira, biri nay, biri n o g ‘ora ch alm o q d a. Ashulachi esa oldinda kuylab 
k e tm o q d a . Y u q o r id a g i rasm ning H iro t rassomlari ijodiga m an su b
degan taxm inni tasdiqlaydigan yana bir miniatyura mavjud. U ham 
b o ‘lsa A b d u r a h m o n Jo m iy n in g « Y u s u f va Zulayho» d o sto n id a g i 
m in ia ty u r a d ir . Bu rasm 1575-yilda H iro td a , n o m a ’lum m usavvir 
to m o n id an ishlangan. U n d a xalq om m aviy sayli tasvirlangan. Sayil 
balki Z ulay h o ni ku tib olish sharafiga bag‘ishlangandir. Rasm tagida 
biri doira va biri s u m a y chalayotgan ikki sozanda ham da bir guruh 
yosh r a q q o s l a r ta s v irla n g an . Y u q o r i d a d o ira chalib t u rg a n kishi 
b o z a n d a l a r n i n g h a y v o n d u m i o silgan uzun uchli q a lp o g ‘ini kiyib 
oigan. U n i n g y o n id a g i o ‘yinchi b o sh ig a sarg'ish rangdagi h o ‘kiz 
niqobini kiyib, q o 'lid a g i shaqildoq bilan o ‘z o ‘yiniga o ‘zi usul berib 
tu r g a n g a o ‘x s h a y d i. U n in g p a s ti d a esa b ir m a s x a ra b o z to m o s h a
k o ‘r sa tm o q d a . E rm itajd a X o ‘tan arxeologiyasidan topilgan j u d a k o ‘p 
h a y k a lc h a la r b o r . U l a r ichida h a m ud, nay, n o g ‘ora c ha la y otg a n
sozanda « m aym un lar»n in g qiyofalari anchagina uchraydi. M a n a shu 
toifadagi h a y v o n o t qiyofasiga kirib o ‘ynovchi m asxaraboz raqqoslar, 
s o z a n d a l a r q a t n a s h a d i g a n t o m o s h a l a r X I X a s r d a Q o kq o n va 
Buxoroda m u n ta z a m o ‘tib turgani ha q id a ham m a ’lumotlar mavjud.
H a m z a n om ida gi s a n ’atshunoslik institutining 1960-1962-yillarda 
X orazm ekspeditsiyasi, o ktgan asrda Xorazm aktyorlari to m o nid an 
«Ayiq o ‘yini», « D e v o ‘yini», « M a y m u n o ‘yini» o ‘ynalib kelganini 
aniqladi. B u n d a n tashqari ekspeditsiya ham on o'ynalib kelinayotgan 
«Pishiq o ‘yini», « O t o ‘yini», «C horloq o ‘yini», «Yumronqoziq o ‘yini», 
«Echki o ‘yini» k a b i o ‘nlab h a y v o n o t pantom im alarni yozib oigan. 
Bu h a y v o n o tla r mavzusidagi p a n to m im raqslarini Xorazm aktyorlari 
m usiqa va a s h u la j o ‘rligida katta m a h o r a t bilan ijro etib, o ‘zlari taqlid 
q ila y o tg a n h a y v o n la r n i b a rc h a x u susiy atlari bilan tasv irlab bera 
oladilar. B u n d a y o ‘yinlar faq a t X ora z m g a g in a xos b o i i b qolmay.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O ‘z b e k is to n n in g b o sh q a v i lo y a tla rid a h am uchraydi. C h u n o n c h i, 
Q o ‘q o n d a X I X a s r d a « A y i q o ‘y in i» b o 'l g a n i h a q i d a y o z m a
m a n b a la rd a m a ’lum otlar bor.
X ulosa qilib aytganda, n iq o b kiyib hayvonlarga taqlid qiluvchi 
p a n to m im raq sla r, ayrim o ‘z g a ris h la r va yangi t e m a t i k a l a r bilan 
kishilik taraqqiyotining yuqori bosqichlarigacha, feodalizm tuzumi 
b o s h l a n i s h i d a n t o r t i b , h a t t o b i z n i n g d a v r i m i z g a c h a o ‘z b e k
tom oshalarida saqlanib qolganini va o ‘ynalib kelayotganini k o 'ram iz. 
Eng m u h im i, bu o ‘yinlarda p a n t o m i m , raqs, m u s iq a k a b i kichik 
shakldagi tom oshalar q a d im da n insonning ham rohi ekanligi m a ’lum 
b o ‘ladi,