9
Valideynlər arasında keçirilən sorğunun nəticələrinə uyğun olaraq, Azərbaycanda ƏU-a ən çox
göstərilən ikinci təhsil xidməti ümumi məktəblərdə verilən təhsildir (cədvəl 1 səh. 8.). Sorğuda
iştirak edən valideynlərin təxminən 24%-i bildirdi ki, onların uşaqları bu sistem vasitəsilə təhsil
almaq imkanına malikdirlər. Lakin sorğu zamanı təhsil xidmətlərinin hansı tipə aid olduğu
(inteqrativ, inkluziv və ya digər) müəyyən edilmədi. Rəsmi qaydada inteqrativ dərslər əsasən
şəhərlərdə və yalnız bir neçə məktəbdə keçirilir.
11
Digər tərəfdən tədqiqat nəticəsində məlum oldu
ki, bəzi hallarda xüsusilə rayon və kəndlərdə ƏU ümumtəhsil məktəblərdə təhsil alırlar, lakin həmin
məktəblər ƏU-a təhsil vermək iqtidarında deyildir. Bəzi hallarda əlilliyi olan uşaqlar dərslərə
müntəzəm qaydada getmirlər, lakin orta məktəbin bitirilməsi haqqında şəhadətnamə alırlar
12
. İkinci
səbəb ondan ibarət ola bilər ki, valideynlər və məktəb rəhbərliyində ev təhsili və ümumi təhsil
barədə yanlış təsəvvür vardır Belə ki, rəsmi qaydada ƏU məktəbə qəbul edilir.. Belə olan təqdirdə
hesab olunur ki, ƏU məktəbə getməli olduğu halda, o, evdə təhsil alır. Bunu səbəbini sorğuda
iştirak edən valideynlərin inteqrativ və ya inkluziv təhsilin nə olduğunu bilməmələri ilə izah etmək
olar. Müşahidəçilərdən biri qeyd edir:
İnteqrativ dərslər dedikdə əlilliyi olan uşaqların ümumi məktəbə getmələrinə icazə
verilməsi, lakin özlərinin tipik həmyaşıdları ilə eyni sinifdə dərs keçməmələri nəzərdə
tutulur. Bunun əvəzində onlar ayrıca sinif otaqları və müəllimlər ilə təmin olunurlar. Əlilliyi
olan uşaqlar ümumi məktəb kurrikulumu əsasında təhsil alırlar, lakin onların xüsusi təlim
ehtiyaclarını ödəmək üçün onlar bütün digər uşaqlardan təcrid olunmuş şəkildə təhsil
alırlar.
Sorğuda iştirak edən valideynlərin təxminən 15,8%-i (Cədvəl 2 ) bildirdi ki, onların uşaqları
inkluziv təhsilə cəlb ediliblər. Bu, son zamanlar hökumətin təşəbbüsü, beynəlxalq və milli qeyri-
hökumət təşkilatlarının köməyi ilə ökənin bir neçə regionunda, əsasən şəhərlərdə sınaqdan keçirilən
yeni üsuldur. Sorğuda iştirak edən 51 məktəb direktorundan 18-i öz məktəblərində inkluziv
dərslərin keçirildiyini bildirdi. TN əməkdaşının verdiyi məlumata görə, İnkluziv təhsilin inkişafına
dair Dövlət Proqramı başlandıqdan sonra 182 ƏU inkluziv təhsil proqramlarına (78 ƏU
məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə, 104 nəfər isə ibtidai məktəblərə) cəlb edilmişdir.
Beynəlxalq uşaq müdafiəsi təsisatlarının və vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının dəstəyi sayəsində
əlilliyi olan uşaqların təhsil hüquqlarına dair dövlət siyasəti dəyişdi. Son illərdə Azərbaycanda iki
mühüm sənəd təsdiq edildi (“Sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların təhsilinin təşkili üzrə İnkişaf
Proqramı, 2005-ci il və “Dövlət uşaq müəssisələrindən uşaqların ailələrə verilməsi (De-
institusionalizasiya) və Alternativ qayğı Dövlət Proqramı”, 2006-cı il), və bunların sayəsində dövlət
11
Məktəb direktorları ilə aparılan sorğunun nəticələrinə görə, sorğunun əhatə etdiyi ərazidə yalnız 4 məktəbin inteqrativ sinifləri
vardır.
12
Hərçənd məktəbin bitirilməsi haqqında bu cür şəhadətnamə ƏU-ın gələcəyi üçün böyük əhəmiyyət kəsb etməyə bilər, lakin
valideynlər ictimai, mədəni, social və hətta iqtisadi səbəblərdən bu cür şəhadətnaməni almağa can atırlar. Lakin, göründüyü kimi, bu
məsələni dərindən tədqiq etmək üçün empirik tədqiqat aparmaq lazımdır.
Qrafik
2 . İnkluziv və inteqrativ təhsilə cəlb olunan
məktəb direktorları, ƏU və müəllimlər
(%)
35.3
15.8
32.4
7.8
24.1
2
Məktəb
direktorları
Əlil
uşaqlar
Müəllimlər
İnkluziv
İnteqrativ
10
orqanları tərəfindən əlilliyi olan uşaqların ümumtəhsili məktəblərə qəbul edilməsi üçün şərait
yaradıldı. İnkluziv təhsilə diqqətin yetirilməsi islahatların həyata keçirilməsinə zərurət yaradır.
Tədqiqat nəticəsində məlum oldu ki, məktəb ictimaiyyəti inkluziv təhsili nəzərəçarpan dərəcədə
dəstəkləyir: sorğuda iştirak edən məktəb direktorlarının təxminən 37%-i və müəllimlərin eyni faiz
nisbəti hesab edirdi ki, ƏU inkluziv siniflərə qəbul edilməlidir. Eyni zamanda tədqiqat zamanı
məlum oldu ki, ayrı-ayrı məktəblər və ya rayon təhsil şöbələri əqli cəhətdən əlil olan uşaqları
ümumtəhsil məktəblərə qəbul etmək barədə müstəqil surətdə qərar qəbul etmişdirlər. Sorğuda
iştirak edən 43 kənd məktəbi müəllimindən 23-ü bildirdi ki, onların məktəbində inkluziv sinif
vardır. Bu, sevindirici hal idi. Çünki rəsmi qaydada inkluziv təhsil yalnız dörd rayon mərkəzində
(şəhər məktəbləri)
13
sınaqdan keçirilmişdi və ölkənin heç bir kənd məktəbinə inkluziv siniflər təsis
etmək barədə rəsmi göstəriş verilməmişdi. Lakin əldə edilmiş məlumatlardan aydın oldu ki,
Naxçıvan Muxtar Respublikasının (NMR) 16 kənd məktəbi və Azərbaycanın yerdə qalan ərazisində
7 kənd məktəbi TN-in rəsmi qərarı olmadan inkluziv siniflər təsis etmişdirlər. Naxçıvan
məktəblərinə gəldikdə, Muxtar Respublikasının Təhsil Nazirliyi müvafiq qərar qəbul etmişdi,.
Qalan məktəblərin direktorları isə əlilliyi olan uşaqları ümumi məktəbə qəbul etmək qərarını özləri
qəbul etmişdilər. Bundan belə ehtimal etmək olar ki, rayon icra hakimiyyəti orqanları və təhsil
şöbələri ƏU üçün təhsil imkanlarının yaradılmasını dəstəkləyir və inkluziv təhsilin yaradılmasına
səy göstərirlər. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, həmin səylər yalnız ƏU-ın məktəbə gəlməsinə imkan
yaratmaqla məhdudlaşır,inkluziv təhsilin keyfiyyəti tələb olunan səviyyədə deyil Belə ki, həmin
məktəblərdə ƏU-la işləyəcək kadr potensialı lazımi səviyyədə deyil, məktəbin infrastrukturu isə bu
tip uşaqlara uyğunlaşdırılmamışdır. (məsələn, ixtisasartırmadan keçən müəllimlər və onların
köməkçiləri, metodologiya, tədris vəsaitləri və s.) malik deyildir. Tədqiqatçıların müşahidələrinə
görə:
… bütün müşahidə olunan ümumtəhsil məktəblərini iki qrupa bölmək olar. Bir qrup
ənənəvi şəkildə düzülən şagird masaları, qarşı divarın mərkəzində yerləşən ağ yazı lövhəsi,
digər divarlardan asılan və əlifbanı, vurma cədvəlini əks etdirən plakatlar, habelə digər
əyani vəsaitlər ilə bəzədilən ənənəvi sinif otaqlarından ibarətdir. Digər qrup uşaqların
qruplar şəklində birləşmələrinə, habelə müxtəlif materiallar və əyani vəsaitlər ilə müstəqil
surətdə işləmələrinə imkan yaradan fəaliyyət mərkəzlərindən və onların sinif otaqlarından
ibarət idi. Bəzi siniflərdə kompyuterlər gördük, lakin uşaqların onları istifadə etmələrini
müşahidə etmədik. Bakı məktəbinin bir sinif otağında sağlamlıq imkanları məhdud olan
şagird üçün ayrılmış xüsusi yer, guşə gördük. Lakin fiziki cəhətdən əlil olan uşaqlar üçün
nəzərdə tutulan heç bir xüsusi qurğu və ya avadanlıq görmədik. Hətta serebral paraliç
keçirmiş şagirdlərə malik olan məktəblərdə belə həmin şagirdlərin fiziki ehtiyaclarını
ödəmək üçün lazım olan xüsusi avadanlıq yoxdur. Demək olar ki, bütün siniflərdə ƏU arxa
masalarda otururdular və vaxtlarının əksəriyyətini müəllim köməkçiləri ilə birgə işləməklə
keçirirdilər.
Pilot inkluziv təhsil məktəblərində işləyən müəllimlər və müəllim köməkçiləri üçün QHT-lər
tərəfindən təlim kursları keçirilmişdir. lakin onlar hələ də ƏU-ın təhsil tələbatını ödəmək üçün
kifayət qədər bilik və təcrübəyə malik deyildirlər. Müşahidələr bu faktı təsdiq edir:
…inkluziv sinif otaqlarında keçirilən dərslərin qaydası xüsusi və internat məktəblərdə
müşahidə etdiyimiz dərslərin qaydası ilə eynidir. Hətta müəllimlərin öz tədris fəaliyyətini
fərqli, qeyri-ənənəvi üsulla başlamaq istədikləri dərslərdə belə, onlar dərsi şifahi suallar
verməklə bitirirdilər və uşaqlara daha çox azadlıq vermək və uşaqların müstəqil təlim
fəaliyyətinə kömək etmək əvəzinə, uşaqların verilmiş məlumatı xatırlamalarına və təkrar
etmələrinə xüsusi diqqət yetirirdilər. Hətta qeyri-ənənəvi dərslərdə müəllimlərin birinci
13
Aydındır ki, şəhər termini müxtəlif mənalar daşıya bilər; bu hesabatda şəhər dedikdə bütün böyük və kiçik mərkəzi şəhərlər, o
cümlədən rayon mərkəzləri (məsələn, Yevlax, Şəki) və regional şəhərlər (Gəncə, Naxçıvan) nəzərdə tutulur.