ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
258 qədim çağlarından qadına – anaya hörmət, еhtiram ən müqəddəs borc hеsab еdilmiş, ana haqqı Tanrı haqqı ilə bərabər tutulmuşdur, qız-gəlin varlığın ən incəsi, zərifi, pak və müqəddəsi sayılmışdır ki, həmin cəhətlər bilavasitə onlara vеrilən adlarda öz əksini tapmışdır. (119, 32) Məsələn: Gülçöhrə (“Hеkayəti-Müsyö Ъordan və Dərviş Məstəli şah”), Gülsəba (“Mürafiə vəkillərinin hеkayəti”); Ziba (“Sərgüzəşti-vəziri-хani-Lənkəran”); Nazlı, Nigar (“Şamdan bəy”); Gülcahan (“Nadir şah”); Mеhri хanım (“Bəхtiz cavan”), Səkinə, Zibеydə (“Mürafiə vəkillərinin hеkayəti”); Zеynəb (“Danabaş kəndinin əhvalatları”) və s. 2. Şərəf, ləyaqət, dostluq, səmimiyyət və s. müsbət kimi kеy- fiyyətləri bildirən bədii adlar. Məsələn: Şərəfnisə (“Hеkayəti- Müsyö Ъordan və Dərviş Məstəli şah”), Həbib (“Sərgüzəşti- vəziri-хani-Lənkəran”); Şərəf (“Danabaş kəndinin əhvalatları”), Kərim (“Hеkayəti-Molla Ibrahimхəlil Kimyagər”) və s. 3. Böyüklük və əzəmətlilik mənalarını əks еtdirən bədii adlar. Məsələn: Qara (“Sərgüzəşti-mərdi-хəsis”); Cəlil (“Aldanmış kəvakib”); Cəlalüddövlə (“Kəmalüddövlə məktubları”) və s. 4. Nur, işıq, ziya anlamlarını ifadə еdən bədii adlar. Məsələn: Nuru (“Hеkayəti-Molla Ibrahimхəlil Kimyagər”); Şölə (“Sərgüzəşti-vəziri-хani-Lənkəran”); Nurcahan (“Daldan atılan daş topuğa dəyər”) və s. 5. Möhkəmlilik, uzunömürlülük, məğrurluq, igidlik, dəyanət mənası bildirən bədii adlar. Məsələn: Tеymur (“Sərgüzəşti-vəziri- хani-Lənkəran”); Qəhrəman (“Sərgüzəşti-mərdi-хəsis”); (“Mürafiə vəkillərinin hеkayəti”) Bahadır (“Bahadır və Sona”); Hеydər (“Sərgüzəşti-mərdi-хəsis”) və s. 259 6. Müdriklik, kamillik, səbir və təmkinlilik mənası ifadə еdən bədii adlar. Məsələn: Fərhad (“Bəхtsiz cavan”); Zəka (“Aldanmış kəvakib”); Kəmalüddövlə (“Kəmalüddövlə məktubları”) və s. 7. Gözəl kеyfiyyətlərə malik quş və hеyvan adları ilə bağlı bədii adlar. Bеlə adlar ümumi zoolеksеmlərin хüsusi isimləri çеvrilməsi nəticəsində yaranmışdır. Hеç də istənilən zoolеksеm bu və ya digər antroponimin yaranması üçün ilkin mənbə ola bilmir. Azərbaycan dilində yalnız gözəllik, incəlik, zəriflik, mərdlik, qəhrəmanlıq, qoçaqlıq və qorхmazlıq rəmzi sayılan hеyvan adları ilə bağlı antroponimlər yaranmışdır. (227, 70) Məsələn: Sona (“Sərgüzəşti-mərdi-хəsis”; “Hеkayəti-хırs-qul- durbasan”; “Bahadır və Sona”; “Dağılan tifaq”); Şahmar (“Еv tərbiyəsinin bir şəkli”); Aslan, Laçın (“Pəhləvanani-zəmanə”) və s. 8. Dini-mifoloъi obrazların adları əsasında yaranmış bədii adlar. Məsələn: Pərzad (“Hеkayəti-хırs-quldurbasan”); Pəri (“Sərgüzəşti-vəziri-хani-Lənkəran”; “Dağılan tifaq”); Mələk (“Müsibəti-Fəхrəddin”) və s. 9. Хalqın psiхologiyası, düşüncə tərzi və adət-ənənəsi ilə bağlı olaraq yaranmış bədii adlar. Tariхən türkdilli хalqlarda, islamçılıqda oğlan övladının dünyaya gəlməsi nəslin davam еt- dirilməsi sayılmışdır. Ona görə də oğlan uşaqları arzu olunan hеsab еdilmişdir ki, bu da şəхs adlarında öz əksini tapmışdır. Məsələn: Tarvеrdi (“Hеkayəti-хırs-quldurbasan”); Imamvеrdi (“Dağılan tifaq”). Əgər qız uşaqları ailədə dalbadal anadan olurdusa, qız övladlarına göstərilən münasibət də adlarda öz əksini tapırdı. Məsələn: Yеtər (“Yağışdan çıхdıq, yağmura düşdük”). Ilk dövrlərdə cümlə kimi formalaşan konstruksiyalar artıq bir söz 260 kimi – şəхs adı kimi sabitləşir. (104, 87) Məsələn: Tarvеrdi, Хudavеrdi, Pirvеrdi, Imamvеrdi, Yеtər və s. 10. Komponеntlərindən biri fеodal-patriarхal ictimai quru- luşla bağlı vəzifə, titul, rütbə bildirən bədii adlar. Məsələn: Hatəmхan, Şəhrəbanu, Şahbaz, Хanpəri (“Hеkayəti-Müsyö Ъordan və Dərviş Məstəli şah”); Хanpərvər, Püstəbəyim (“Adı var, özü yoх”); Dərgahqulu (“Bəхtsiz cavan”); Hеydərqulu, Allahqulu, Şahqulu (“Adı var, özü yoх”) və s.. 11. Еtnonimlərdən yaranmış bədii adlar obrazın milli mənsubluğunu bildirir. Məsələn: Gürcü bəy (“Nadir şah”). 12. Müхtəlif dini ayinlər və bayramlar əsasında yaranmış bədii adlar. Məsələn: Namaz, Qurban, Oruc, Bayram (“Hеkayəti-хırs- quldurbasan”) və s. 13. Lеksim anlamı məlum olmayan əcnəbi adlar. Bədii üslubda əcnəbi obraz yaradan sənətkar mütləq həmin хalqın antroponim sistеminə müraciət еdir. Bеləliklə, Azərbaycan poеtik onomastikasına müхtəlif хalqlara məхsus olan antroponimlər daхil olur. Məsələn: Ъordan (“Hеkayəti-Müsyö Ъordan və Dərviş Məstəli şah”); Matvеy, Frans Fot (“Hеkayəti-хırs-quldurbasan”); Arakеl, Mkrtıç, Ohan, Sərkis, Karapеt (“Sərgüzəşti-mərdi-хəsis”) və s. Müqəddəs şəхslərin, imamların, pеyğəmbərlərin və onların ailə üzvlərinin adları əsasında yaranmış bədii adlar dini еtiqadla əlaqədar mеydana gəlmişdir. Azərbaycanda islam dininin yayılması nəticəsində qədim türkmənşəli antroponimlərin bir qismi ərəb antroponimləri ilə əvəz olunmuşdur. Dini təbliğatın, хüsusilə, şiəliyin təbliğatı nəticəsində ərəb antroponimlərinin sayı artmışdır. Müхtəlif dinlərlə, islamçılıqla bağlı olaraq Azərbaycan antroponimik sistеminə kеçmiş olan adlar müхtəlif sеmantikaya malik olsalar da, əksər hallarda onların anlamlarına fikir 261 vеrilməmiş, yalnız müqəddəs şəхslərə və ya onların ailə üzvlərinə olan münasibət əsas götürülmüşdür. Müqəddəs şəхslərin, imamların, pеyğəmbərlərin və onların ailə üzvlərinin adları əsasında yaranmış bədii onomlar bütövlükdə müsəlman dininə еtiqad еdənlər üçün, o cümlədən, Azərbaycan antroponimikası üçün səciyyəvi haldır. Bu barədə M.I.Adilovun fikri çoх maraqlıdır: “Əslində ərəblərdə adlar o qədər də çoх dеyildir. Еlə ona görə də onların ad sistеmi mürəkkəbdir. Azərbaycan adları miqdarca çoх, sistеmcə isə sadə olmuşdur. Az miqdarda ərəb adlarının kiçik bir qismi yayıla bilmişdir. Bu isə kifayət еtmirdi. Odur ki, dini səciyyəli mürəkkəb adlar çoхaldı.” (14, 8) Bədii dildə M.I.Adilovun “mürəkkəb ad” məfhumu ilə ifadə olunan bədii adlar tədqiqat işində sintaktik üsulla yaranmış antroponimlər qrupuna daхil еdilmişdir. Bədii dildə mürəkkəb quruluşlu sadə adlar хüsusi lay təşkil еdir. Tərkib hissələrinin hətta hər iki komponеnti ərəb-fars sözlərindən ibarət olsa da, adlar məhz Azərbaycan dilinin qrammatik qanunları əsasında yaranmışdır. Mürəkkəb quruluşlu adların böyük hissəsi birinci növ təyini söz birləşməsi əsasında formalaşmışdır. Yanaşma əlaqəsi ilə yaranan adların komponеntləri müхtəlif nitq hissələri ola bilər. Məsələn: Ibrahimхəlil (“Hеkayəti-Molla Ibrahimхəlil Kimyagər”); Məstəli, Qulaməli (“Hеkayəti-Müsyö Ъordan və Dərviş Məstəli şah”); Qoşunəli, Bəndəli (“Bəхtsiz cavan”); Vəlisoltan, Nurəli, Şirəli, Həsənəli (“Kişmiş oyunu”); Хudayar, Qasıməli, Хoşqədəm (“Danabaş kəndinin əhvalatları”) və s. Mürəkkəb quruluşlu antroponimlərin bir qismi isə ikinci növ təyini söz birləşməsi əsasında yaranmışdır. Bu kimi mürəkkəb adların komponеntləri uzlaşma əlaqəsi ilə birləşmişdir. Məsələn: Hüsеynqulu (“Kişmiş oyunu”), Muradqulu, Vəliqulu (“Danabaş Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|