ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
249 dəyər”; “Adı var, özü yoх”; “Yağışdan çıхdıq, yağmura düşdük”; “Dilin bəlası, yaхud Şamdan bəy” və s. ХIХ əsrin ikinci yarısında ədəbi dilin bədii üslubunda mövcud olan ideonimlərdən savayı digər ideonimlərə də rast gəlmək mümkündür ki, həmin əsər adları nəzərdə tutduğumuz dövrdə yaranmamışdır, daha doğrusu, bir çoxu həmin dövrdən xeyli əvvəl yaranmışdır. Lakin həmin əsər adları XIX əsrin ikinci yarısında yaranmış bədii üslubda hər hansı obrazın dilində işlənərək digər onomastik vahidlər kimi üslubi vəzifə daşımışdır. M.F.Axundov “Aldanmış kəvakib” povestində faktların də- qiq olmasını, saxtalaşdırılmamasını sübut etmək üçün Iran tarixçisi Iskəndər bəy Münşinin “Tarixi-aləm-arayi-Abbasi” əsərinə müraciət edir: “Olur ki, xanəndələr bu güzarişin vüquunda şübhə edib onu gizbə həml edələr; bu surətdə mən olardan təvəqqə edirəm ki, “Tarixi-aləm-ara”da Şah Abbasın cülusunun yeddinci ilində sadir olan vəqaiəyə mülahizə etsinlər.” (23, 209) Qədim Iran dövlətində insan hüquqlarının müdafiə olunmasını, ölkədə qayda-qanunların mövcudluğunu yada salan yazıçı yazır: “Qədim fars padşahlarının zamanında “Peymani- Fərhəng”in hökmlərinə əsasən hər bir şəhərdə mühasiblər var idi ki, rəiyyətdən alınıb dövlət xəzinəsinə daxil olan gəliri hesablayıb dəftərlərdə qeyd etsinlər. Padşahda “Peymani-Fərhəng”ə müvafiq olaraq işlərə sərəncam verərdi.” (26, 49) “Peymani-Fərhəng” qədim Iran padşahlarının qanun məcəlləsidir. Peyman fars dilində “əhd, ilqar”; fərhəng isə “maarif, elm, ədəb” deməkdir. (94, 166) Müxtəlif dinlər haqqında fikirlərini bildirən M.F.Axundov Firdovsinin “Şahnamə”sindən kiçik bir hissə ilə öz mülahizələrini əsaslandırır və bu zaman müqəddəs kitab “Quran”ın adını çəkir: (26, 86) 250 Allahın birliyindən, Qurandan, vəd olunanlardan, Hədə-qorxu və təzə qaydalardan söz açdı. Dünyada ən çox yayılmış dinlərdən biri olan islam dininin əmələ gəlməsi, onun əsas qayda-qanunları, islamdakı əsas hadisələr, görkəmli şəxslər nəzərdə tutulan dövrdə xalqın şüuru, inamı, həyat səviyyəsi ilə sıx bağlı olduğu üçün bədii dildə müsəlman dininin müqəddəs kitabı “Qurani-Kərim” tez-tez yada salınır. M.F.Axundov “Kəmalüddövlə məktubları” əsərində “Quran” kitabından bəzi sitatları verməklə öz fikirlərini əsaslandırmağa çalışırdı. M.F.Axundov və digər sənətkarlar – N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev, C.Məmmədquluzadə tez-tez “Quran” kitabının ideonimini obrazların bədii dilində işlədir: “Zeynəb dəxi arxayın olmaqdan ötrü Xudayar bəyi Qurana and verdi. Xudayar bəy əlini “Quran”a basıb and içdi.” (167, 87) Xudayar bəy kimi müsəlman dininə sitayiş edən, onun qayda-qanunlarına riayət edən (gündə beş dəfə namaz qılan) bir obrazın yalandan “Quran”a and içməsi bir daha onun əsl simasını oxucu üçün açır. Xudayar bəyin əslində nəyə qadir olduğunu bilməyən Zeynəb də məhz həmin anddan sonra Xudayar bəyə inanır: “O pulları ki, Zeynəbin ixtiyarında idi, bəzisini Zeynəb yerə quyuluyub gizlətmişdi, bəzisi özündə idi. Bunlar hamısı yetişdi Xudayar bəyin təhvilinə. Və bundan əlavə Xudayar bəyə genə çox zad yetişdi: qızıl, gümüş, paltar, fərş, mis qab-qaşıq və bu cür şeylər. Xülaseyi- kəlam, Zeynəb mürurnan əri Kərbəlayı Heydərin evini daşıyıb tökdü Xudayar bəyin evinə.” (167, 87) 114 fəsildən (surədən) ibarət olan müsəlmanların müqəddəs kitabı Məhəmməd Pеyğəmbərdən nazil olan “ilahi vəhylər”in 251 məcmusudur. “Quran” sözünün mənası ərəb dilində “oхumaq, tələffüz еtmək” (yəni Məhəmməd Pеyğəmbərə dеyilənlərin və onun təkrar еtdiklərinin oхunması) dеməkdir. Birinci dəfə üçüncü Хəlifə Osman tərəfindən kitab şəklində tərtib еdilmişdir. Nadir şah hakimiyyətə gəldikdən sonra ölkədə islahat aparmaq fikrindədir. Islahatın birinci bəndi şiə-sünni məzhəbinin birləşdirilməsi, ikinci bəndi isə хristian dininin müqəddəs kitabı “Incil”in tərcüməsidir: “Dövlətin mənfəəti üçün hər padşaha lazım gəlir qеyri tayfanın dilini bilsin. Tainki qеyri tayfa ilə dininə müvafiq rəftar olunsun.” (192, 147) M.F.Aхundov eyni məqsədlə Iran ruhanisi Axund Molla Məhəmmədbağır Məclisinini (1628-1698) “Həqqülyəqin” dini kitabından sitat verərək yazır: “Axund Molla Sadıq sözə başlayıb dedi: -Bu gün sizə cəhənnəmin əhvalatını vəsf edəcəyəm ki, qəflət yuxusundan oyanıb dünyaya bu qədər aludə olmayasınız, Axund Molla Məhəmmədbağır Məclisi – Allah ona rəhmət eləsin – çox mötəbər hədislərə əsasən “Həqqülyəqin” kitabında yazmışdır: “Əvvəla inanmalısınız ki, Sirat haqdır, o da cəhənnəmin üstündən keçən bir körpüdür ki, qiyamətin günündə bütün məxluqat onun üstündən keçəcəkdir. Bu körpüyə Sirat körpüsü deyilir, tükdən nazik, qılıncdan iti və oddan istidir. Xalis möminlər bu körpünün üstündən ildırım sürəti ilə keçərlər. Lakin günahkarlar onun üstündə titrəyər və ayaqları sürüşüb cəhənnəmə düşərlər...” (26, 77) Daha sonra isə M.F.Axundov ərəb dilində yazılmış “Zadül-məad” və “Irşadül-əvam” dini əsərlərinin idеonimindən bəzi fikirlərini əsaslandırmaq üçün üslubi bir vasitə kimi istifadə еtmişdir. M.F.Axundov “Kəmalüddövlə məktubları” əsərində yalnız dinlə, dini təriqətlərlə bağlı ideonimlərə deyil, həm də müxtəlif 252 xalqların folkloru ilə bağlı məlumat verərək “Min bir gecə”nin ərəb dilindən fars dilinə XIX əsr məşhur Azərbaycan alimi və mütərcimi Mirzə Əbdüllətif Təsucinin tərcümə etdiyini yazır, həm də əsərin süjet xəttinin, hadisələrin gedişinin müxtəlifliyi yazıçını bir qədər təəccübləndirir: “Mirzə Əbdüllətif Təsucinin “Min bir gecə”ni çox gözəl, aydın və təmiz fars dilinə tərcümə etdiyini bilirsən. Sən bu kitabı oxuyarkən dönə-dönə deyirdin: “Təəccüb edirəm, bu “Min bir gecə”nin müəllifi bu qədər yalanı görəsən haradan tapıbdır?” (26, 84) M.F.Axundov Molla Sadığın danışdıqlarını cəfəngiyyat adlandırır və müqayisə edir: “Əlif- Leylə”nin əfsanələrindən betər danışdı. Vallah, Firəngistanın on iki yaşında olan uşağı bu növ pərpuçata inanmaz.” (26, 72) Sənətkar bəzən obrazın dünyagörüşünün məhdudluğunu bildirmək üçün ideonimə müraciət edir. C.Məmmədquluzadənin “Danabaş kəndinin əhvalatları” povestindəki Qəzetçi Xəlil obrazı heç vaxt Danabaş kəndindən kənara çıxmamış, kəndin daxilində qoltuqçuluqla məşğul olaraq bir təhər güzəranını keçirir, özünü əhli-savad hesab etsə də Şeyx Bəhanın şəriət kitabı “Camei- Abbas”dan başqa bir kitab oxumamışdır: “Camei-Abbas”dan savayı bir kitab oxumamışam.” (167, 13) Uzun qış gecələri heç bir əyləncəsi olmayan danabaşlılar bir otağa yığışıb deyib- gülməklə, danışmaqla vaxtlarını keçirirdilər, ya da ki, “çox vaxt belə olur ki, bu oturanların birisi yaxşı əhvalatdan, hekayətdən nağıl edir, xalq da qulaq asır... Danabaş kəndinin mollası molla Pirqulu “Bəxtiyarnamə” kitabından bir əhvalat oxuyurdu.” (167, 39) Dəqaiqi Mərvəzinin “Bəxtiyarnamə” əsərində “Qurani- Kərim”dən gətirilən ayə, süъеt və obrazlar çoхluq təşkil еdir. (130, 23) Yalnız problemlərlə yaşayan danabaşlıların “Bəxtiyarnamə” kitabını oxuması da üslubi bir vasitədir. Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|