ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
235 Kəmalüddövlənin öz dostu Iran şahzadəsi Cəlalüddövləyə yazdığı üç məktub və Cəlalüddövlənin ona göndərdiyi cavab məktubu.” M.F.Axundovun yaratdığı əsər adlarının özünəməхsusluğu idеonimlərin tərkibində (komediyalarının adları nəzərdə tutulmuşdur) “hekayət”, “sərgüzəşt” vahidlərinin işlənməsidir. M.F.Axundov birinci və ikinci komediyalarında ideonimin tərkibində obrazlara verilmiş şəxs adlarından, ləqəb və titullardan istifadə etmişdir ki, antroponimlərin ideonimlərin tərkibində işlənməsi əsər adlarının mənasını daha konkret edir. Oxucu və ya tamaşaçı ideonimdən əsərdə baş verən hadisələr haqqında sanki məlumat alır. Məsələn; “Hekayəti-Müsyö Jordan həkimi nəbatat və Dərviş Məstəli-şah-cadukuni-məşhur” komediyasında Qərblə Şərq, elmlə cəhalət sanki üz-üzə gəlir. Qərb elminin nümayəndəsi Müsyö Jordan, Şərq cəhalətinin isə nümayəndəsi Dərviş Məstəli şahdır ki, bu qarşılaşdırma ad, ləqəb və titullar vasitəsi ilə ideonimdə öz əksini tapmışdır. “Hekayəti-xırs-quldurbasan” komediyasında adi kəndli olan Bayramın sevgisi, sədaqəti, qoçaqlığı varlı Tarverdinin yalançılığı, qorxaqlığı, vəfasızlığı ilə qarşı-qarşıya qoyulmuşdur. Lakin xarakterləri müxtəlif olan bu iki obrazı eyni qıza – Pərzada olan məhəbbət hissi birləşdirir. Buna görə də qorxaq Tarverdi “qəhrəmanlıq etmək” məcburiyyətində qalır və “quldurbasana” çevrilir. Yazıçı Tarverdi haqqında özünün əsl fikrini ciddi tərzdə tam əksinə olaraq işlətmiş, obraza kinayə edərək komеdiyaya ideonim vеrmişdir. “Sərgüzəşti–vəziri–xani–Lənkəran” komediyasının birinci variantında hadisələr Lənkəranda deyil, Sərabda baş verir və əsərin adı da ona uyğun adlandırılır. Görkəmli tənqidçi-publisist F.Köçərli M.F.Axundovun anadan olmasının 100 illik yubileyinə həsr edilmiş təntənəli yığıncaqda oxuduğu məruzədə sənətkarın 236 yaradıcılığından söhbət açarkən məhz əsərin birinci variantının idеonimindən istifadə еtmişdir: “Sərgüzəşti–vəziri–xani–Sərab.” Təmsili-güzarişi-əcib. Keyfiyyəti dörd məclisdə bəyan olub itmamə yetir.” (135, 37) Görkəmli ədibimiz C.Məmmədquluzadə də həmçinin öz məqaləsində əsərin birinci variantının adından istifadə edərək dramaturqun qadın tipləri haqqında öz fikirlərini bildirmişdir: “Ta ki, bir az vaxtda Mirzə Fətəlinin qadın tiplərinin adları hər bir yerdə camaat dilində virdi-zəban oldular: “Sərgüzəşti–vəziri–xani–Sərab”da Ziba xanım, Şölə xanım, Nisə xanım, Pəri xanım...” (163, 69) Y.V.Çəmənzəminlinin M.F.Axundovun vəfatının 50 illik yubileyi münasibəti ilə yazılmış və 1928-ci ildə “Inqilab və mədəniyyət” jurnalının 3-cü nömrəsində çap etdirdiyi məqaləsində də əsərin birinci variantının adından istifadə edilmişdir: “1882-ci ildə W.Haggard və G.Strange “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Sərab”ı farscadan ingiliscəyə tərcümə edib, Mirzə Cəfərin mətni ilə bərabər “The vazir of Lenkuran” ünvanı altında Londanda təb edibdirlər.” (63, 97) Cox qəribədir ki, 1882-ci ildə ingilis mətbuatında isə əsərin ikinci variantının idеonimindən istifadə olunmuşdur. Axundovşünas alim N.Məmmədov əsərin adı haqqında aşağıdakı məlumatı verir: “M.F.Axundovun 1874-cü ildə fars dilində çap olunmuş əsərləri məcmuəsində komediya ilk dəfə olaraq “Hekayəti-vəziri-xani-Lənkəran” adı ilə çapdan çıxmışdır. Buna əsaslanaraq bir sıra Qərbi Avropa şərqşünasları belə hesab etmişdilər ki, əsərin adını M.F.Axundovun komediyalarını fars dilinə tərcümə edən cənubi azərbaycanlı Mirzə Məmməd Cəfər Qaracadağı dəyişdirmişdi. Bu mülahizə uzun zaman Azərbaycan axundovşü- naslığında da hökm sürmüşdür. Lakin son illərdə aydınlaşdırılmışdır ki, Mirzə Məmməd Cəfər Qaracadağı bilavasitə M.F.Axundovun 237 məsləhəti ilə Sərab sözünü Lənkəranla əvəz etmişdir. Çünki komediyada əhvalat dəniz sahili şəhərlərin birində vaqe olur və tamamlanır. Sərab isə dənizdən uzaq bir qəsəbədir. Müəllif özü sonralar bu uyğunsuzluğu hiss edərək əsərin adını dəyişdirməyi vacib saymışdır. Bu haqda məlumata M.F.Axundovun dostu, maarifçi ziyalı Mirzə Yusif xana göndərdiyi 1873-cü il 27 dekabr tarixli məktubunda təsadüf edirik. Ədib öz dostuna dönə-dönə tapşırırdı: “Əziz mütərcimə deyiniz ki, “Sərab xanının hekayəti”ni hər yerdə “Lənkəran xanının hekayəti” ilə əvəz etsin... Sərab səhvdir, Lənkəran yazılmalıdır. Çünki Sərab yaxınlığında dəniz yoxdur.” (25, 220) Mirzə Yusif xan da M.F.Axundovun xahişini tərcüməçiyə çatdırmış və o da müəllifin arzusunu yerinə yetirərək komediyanın adını dəyişdirmişdir. Bundan sonra komediya hə- mişə “Sərgüzəşti–vəziri–xani–Lənkəran” adı altında dərc edil- mişdir.” (23, 257) N.Məmmədovun bu izahından sonra həm F.Köçərlinin, C.Məmmədquluzadənin, Y.V.Çəmənzəminlinin idеonimin birinci variantından istifadə etməsinin səbəbləri, həm də əsərin adında işlənən “Lənkəran” toponiminin üslubi imkanları aydın olur. “Sərgüzəşti–vəziri–xani–Lənkəran” komediyasında Iran cəmiyyətinin yuxarı rütbəli şəxslərinin – xan və onun vəzirinin xalqla amansız rəftarı öz əksini tapmışdır. Əsərdə daha çox vəzir Mirzə Həbibin həm ailə, həm də vəzifə məsələlərinin hərtərəfli təsviri verildiyinə baxmayaraq, ideonimdə oxucunun yadına Хan obrazı da salınır. Bu da, komediyada vəzir Mirzə Həbib ilə yanaşı Xanın da ifşa olunması ilə əlaqədardır. M.F.Axundov “Sərgüzəşti-mərdi-xəsis” komediyasında klassik dünya ədəbiyyatındakı xəsis obrazları ilə bir sırada dur- mağa layiq olan Şərq tacirinin prototipini yaratmışdır ki, bu tip bütün varlığı ilə pula sitayiş edir. Bi tipin adı Hacı Qaradır, buna Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|