ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
104 kartoflu azarını axtarıb tapdıqları cəhət ilə vətənlərinə göstərdikləri xidmətdən əla və əfzəl olacaqdır.” (23, 48) Karl Linney (1707-1778) məşhur isveç təbiətşünası natu- ralisti; Jozef Pitton de Turnefor (1656-1708) görkəmli fransız nəbatat alimi və səyyahı, Paris Elmlər Akademiyasının üzvü; Bartram Con XVIII əsrdə yaşamış Amerika nəbatat alimi; Georq Qlliford Ingiltərənin Hollandiyadakı səfiri olmuşdur. M.F.Aхundov “Təmsilat”ı tərcümə еdən Tеhran sakini Mirzə Məhəmməd Cəfərə göndərdiyi məktubda (25.03.1871) yazmışdır: “Georq Qlliford sözlərinin mənasını soruşmuşsunuz. Dеməliyəm ki, bunlar hər ikisi bir nəfər əmirin adıdır, bir şəхsin adıdır… Yəni Qlliford oğlu Gеorq. Nеcə ki, ərəblərdə Səd ibn-Vəqqas, Ömər ibn-Səd, Əmir ibn-As əvəzinə Səd Vəqqas, Ömər Səd, Əmir As yazmaq məmuldur. Cümlənin mənası bundan ibarətdir: “Mənim adım və şöhrətim, bu cəhətdən cənab Linneyin hamisi olan Gеorq ibn-Qlliforddan yüksək və əzəmətli olacaqdır.” (25, 245) Müsyö Jordanın dilində Fransanın kralı, 1848-ci il inqilabı zamanı hakimiyyətdən salınmış Lui Filippin antroponiminə də rast gəlirik: “Əgər təxir etsəm, çapar gedər, sonra mən özümü tezliklə yalqız krala çatdıra bilmənəm, Lui Filipp ingilisə qaçıbdır.” (23, 64) Həmin inqilab haqqında danışmaq və yazmaq qadağan olduğuna görə, dramaturq onu Məstəli şahın cadusu ilə bağlayır. (34, 216) 1852-ci ildə alman mətbuatında rus ədəbiyyatşünası A.Kandelin məlumatına görə pyes məşhur alman şərqşünası Vilhem Şutt tərəfindən alman dilinə tərcümə edilmişdir. Tədqiqatçı əsərə müqəddimə verərək yazmışdır: “Mirzə Fət Əli Axundov məşhur Azərbaycan alimi və Rus Coğrafiya Cəmiyyətinin Qafqaz şöbəsinin fəal üzvüdür. 105 Axundovun hər iki komediyası Şərq xalqlarının mədəniyyət tarixinə çox qiymətli bir hədiyyədir... Əgər bu balaca komediya həqiqi Aristofan yumoru ilə yoğrulmuşsa, hadisələri Zaqafqaziyada cərəyan edən “Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah” əsəri birincidən daha maraqlıdır, çünki müəllif burada Paris Fevral inqilabından cəsarətlə və orijinal surətdə pyesin razvyazkası üçün istifadə etmişdir.” (27, 284) Müsyö Jordanın ifadələrində rast gəldiyimiz antroponimlərin hər biri Avropa ad sisteminə uyğundur. Komediyada tarixi şəxsiyyət olmayan, lakin əsərin süjet xəttinin inkişafına xidmət edən şəxs adlarından, ləqəblərdən və titullardan müxtəlif üslubi məqamlarda istifadə olunmuşdur. Şərəfnisə xanımla Şahbaz bəyin toyları haqqında plan hazırlayan Şəhrəbanı xanım deyir: “Isragagün aşnası Zərdablı Qurban bəyə kağız yazırdı ki, Şamaxı cəngilərinin vədəsini alsın, toya göndərsin.” (23, 41); Şahbaz bəy fransız dilini öyrənməyin əhəmiyyətindən danışır: “Bildir ki, Tiflisə məni arx çıxarmaq üçün izn almağa göndərmişdiniz, Allahverdi bəyin oğlu Tarıverdi bəy Varşavada firəng dili öyrəndiyi üçün hər məclisdə məndən hörmərli idi.” (23, 46); Nadan Xanpəri Müsyö Jordanın cadugərlik məharətindən danışır: “Muğanlı Sərfəli kişinin qızını sevgilisinə qovuşdurmadımı? Cavadlı Kərbəlayı Qənbər qızı Şahsənəmin ərini, bir illik yoldan arvad almasın deyə qaytarıb gətirmədimi? ” (23, 48) Sənətkarın bədii dildə işlətdiyi antroponimlərin müxtəlif üslubi vəzifələri vardır: “Zərdablı Qurban bəy“ antroponiminin köməyi ilə Hatəmxan ağanın ictimai mövqeyi haqqında oхucuya əlavə məlumat verilir. 106 XVIII-XIX əsrlərdə Azərbaycanın yüksək ictimai təbəqələri arasında fransız dilinin mövqeyi “Allahverdi bəyin oğlu Tarıverdi bəy ” antroponiminin vasitəsi ilə bir daha oxucunun nəzərinə çatdırılır. Çox maraqlı cəhətdir ki, həmin antroponimdə - atanın və oğulun adında həm forma, həm də məna cəhətdən eynilik var. Bu da həm bədii dil, həm də xalq danışıq dili üçün xarakterikdir. N.Nərimanovun “Nadanlıq” pyеsində tərəkəmə Məhəmməd ağaya məktub yazdırır: “Yazarsan Tarıvеrdi Pirvеrdi oğlu tərəfindən naçalnikə ərizədi.” (192, 34) “Muğanlı Sərfəli kişinin qızı” və “Cavadlı Kərbəlayı Qənbər qızı Şahsənəm” antroponimlərinə Xanpərinin dilində (“Hеkayəti- Müsyö Ъordan və Dərviş Məstəli şah”); “Nənəхanım oğlu” antroponiminə (“Nadanlıq”) isə Gülpərinin dilində rast gəlirik. Bu antroponimlərin üslubi imkanlarından istifadə еdərək M.F.Axundov və N.Nərimanov dərviş obrazlarını bir daha ifşa etməklə bərabər, həm də kəndli qadınların avamlığını, cahilliyini, nadanlığını nümayiş etdirmişdir. Məstəli şah Şəhrəbanu xanıma öz “hünərli işlərindən - cadusunun qüdrətindən” danışır: “Məgər mən Hacı Mirzə Ağası idim ki, onlara heç zad verməyəm, ancaq söyəm, qorxudam?” (23, 54) Yazıçı Məstəli şahın ifadəsindəki “Hacı Mirzə Ağası” antroponimi vasitəsi ilə sərbazların maaşının vaxtında verilməməsi, qoşunun isə qorxaq, cəsarətsiz olduğu və s. haqqında məlumat verərək XIX əsrdə Cənubi Azərbaycanda dövlət ordusunun ağır vəziyyətini ifşa еtmişdir. “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran” komediyasında obrazlar M.F.Axundovun digər komediyalarındakı obrazlardan sayca çox olsa da, passiv antroponimlər azlıq təşkil edir. 107 Mirzə Həbib deyir: “Mən istəyirəm ki, bir qəribə nimtənə Şölə xanıma bağışlayam. Bağışlayanda mən deyəcəyəm ki, bacım Hidayət xanın arvadı bu nimtənəni Şölə xanıma sovqat göndəribdi.” (23, 103) “Hidayət” ərəb dilində “doğru yol gös- tərmə, rəhbərlik etmə, istiqamət vermə, yönləndirmə” deməkdir. Oxucu və ya tamaşaçı Hidayət xan haqqında heç bir məlumata malik deyildir. Mirzə Həbibin tacirlə olan dialoqundan məlum olur ki, o, Mirzə Həbibin bacısının əridir, bir ərazinin xanıdır və böyük var-dövlətə sahibdir. Dramaturq həmin antroponimdən Şölə xanımla Ziba xanımın münaqişələrini bir daha əks etdirmək məqsədi ilə üslubi vasitə kimi istifadə etmişdir. Rəmzləşdirilmiş obrazlardan istifadə etmək bədii üslubda obrazı хaraktеrizə еtmək üçün vacib olan priyomlardan biridir. Klassik ədəbiyyatımızda məşhur yunan filosofu Platonun ərəbcələşdirilmiş adı olan Əflatun bacarıqlı həkim, loğman, filosof, alim kimi, “Qurani-Kərim”dən tanıdığımız Yusif gözəllik rəmzi, Leylac isə Yaxın Şərqdə əfsanəvi nərd, şahmat oyunçusu olub mahir qumarbaz simvoludur. “Mürafiə vəkillərinin hekayəti”ndə hər iki şəxs adı təşbeh kimi işlədilmişdir. Ağa Kərim öz ifadəsində fırıldaqçı Ağa Mərdanı bacarıqda Əflatuna bənzədir: “Hətta şahzadə hüzuruna da həmişə bir para işlər üçün gediş-gəlişi var, iş bilməkdə Əflatuni-əsrdir.” (23, 179) Həpo Qumarbaz isə Ağa Mərdandan aldığı on beş tüməni qumarda uduzur: “Bir yaman hərifə rast gəlmişdim ki, Leylac onun əlinə su tökməyə yaramaz idi.” (23, 196) Ə.Haqverdiyev (“Dağılan tifaq”) də bədii pеrsonajlarını yaradarkən Səlim bəyin ifadəsində Yaxın Şərqdə mahir qumarbaz kimi şöhrətlənmiş əfsanəvi obrazı yada salır: “Budur, bir neçə gündür əlim çox yaxşı gətirir, bu saat Leylacla qumar oynamağa hazıram.” (108, 112) Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|