Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 33 ləqəblər qədim dövrlərdə müxtəlif funksiyaları ifadə etmişdir. Məsələn, bu gün şəxsin köməkçi adı hesab olunan ləqəblər qə- dim dövrlərdə əsl ad funksiyasında işlənmişdir. Xüsusi araşdırma obyektinə çevrilən ləqəblər ta qədim zamanlardan başlayaraq digər köməkçi ad kateqoriyaları ilə o qədər qaynayıb-qarışmışdır ki, həm orta əsr alim və şairləri, həm də müasir yazıçılar, tarixçilər və ədəbiyyat tarixçiləri, hətta bəzi dilçilər də çox vaxt ləqəb, titul, təxəllüs və s. terminləri bir-biri ilə qarışdırmışlar. Elə buna görə də A.Paşayev ―Ləqəb- lərin ad sistemində yeri‖ adlanan birinci fəsildə bu terminlərin sərhədini, eyni zamanda onların hər birinin ad sistemində funk- siyasını müəyyənləşdirmişdir. Müəllif birinci fəsildə qədim türk, ərəb və müasir ad sis- temləri haqqında da inandırıcı fikirlər söyləmiş, ərəb ad siste- minin qədim türk ad sistemi əsasında formalaşdığını konkret dil faktları ilə sübut etməyə çalışmışdır. Onu da əlavə edək ki, Azərbaycan onomastikasında və ümumiyyətlə, türkologiyada ərəb ad sisteminin qədim türk ad sistemi əsasında formalaşması fikrini ilk dəfə olaraq A.Paşayev irəli sürmüşdür. Bu problem onun bir sıra məqalələrində öz ümumi həllini tapsa da, əsərdə bu haqda daha geniş fikirlər söylənmişdir. Bütün antroponimik vahidlər kimi ləqəblər də sözlərdən ibarətdir. Odur ki, digər sözlər kimi onlar da dilimizin leksik və qrammatik normalarına tabe olur. Elə buna görə də A.Paşayev ―Ləqəblərin leksik-semantik və qrammatik xüsusiyyətləri‖ndən bəhs edərkən ləqəblərin leksik-semantik, morfoloji və sintaktik qanunauyğunluqlarını ayrılıqda izah etmişdir. Daha dəqiqi, müəllif bu problemi geniş şərh etmiş və nümunələrlə təsdiq et- mişdir ki, söz birləşmələrindən fərqli olaraq antroponimik bir- ləşmələrdə tabeedici tərəf həmişə əsl adlar olur. A.Paşayevin məqalə və monoqrafiyalarında Azərbaycan antroponimikasının bu və ya digər problemləri, xüsusilə folk- lorda ləqəblərin linqvistik xüsusiyyətləri, əsl ad kateqoriyaları Язизхан Танрыверди 34 ilə köməkçi ad kateqoriyalarının fərqli xüsusiyyətləri, kiçiltmə, əzizləmə mənalı adlar (144), ikinci ad, təxəllüs və ləqəblərin Azərbaycan antroponimik sistemində yeri və funksiyası (145) kimi məsələlər öz elmi həllini tapmışdır. R.İsrafilova ―Azərbaycan dilinin onomastikası‖ (Bakı, ―Elm‖, 1987) kitabının müəlliflərindən biridir. Kitabdakı ―Azərbaycan dilinin antroponimikası‖ adlı bölmə R.İsrafilova- ya məxsusdur. Müəllif burada antroponimlərin tədqiqi tarixi, antroponimlərin kiçiltmə və əzizləmə formaları, ata adları və familiyalar kimi məsələləri təkcə Azərbaycan dilçiliyi baxımın- dan deyil, həm də ümumi dilçilik baxımından tədqiq etmişdir. Əsərdə müsbət cəhətlərlə yanaşı, müəyyən dolaşıqlığa da yol verilmişdir. Məsələn, türk mənşəli, Gəray və Uyğur antropo- nimləri ərəb və fars dillərindən Azərbaycan antroponimikasına daxil olub, məzmun və mənalarına görə azərbaycancalaşan ad- lar sistemində izah edilir (s.35). Bircə, Bircəxanım, Böyükxa- nım, Kiçikxanım, Böyükkişi kimi antroponimlərin say, miqdar və həcm anlayışları ilə əlaqədar yarandığı göstərilsə də, motiv- ləşmə meyarları müəyyənləşdirilməmişdir (s.37); Ata, Baba, Qardaş, Dadaş və s. antroponimlərin apelyativi kişi cinsini bildirən qohumluq termini kimi təqdim edilir (s.41) və s. Ç.Hüseynzdə ―Orta əsr ərəbdilli mənbələrdə türk mənşə- li antroponimlər‖ adlı namizədlik dissertasiyasında (1988) ərəbdilli mənbələrdə türk mənşəli antroponimlərin linqvistik xüsusiyyətlərindən bəhs edir. Müəllif nəinki Azərbaycan dilçili- yində, həm də türkologiyada ilk dəfə olaraq başqa mənbələrdə, o cümlədən ərəbdilli mənbələrdə türk mənşəli antroponimləri tədqiq etmişdir. Əsərdə türk mənşəli antroponimlərin strukturu, ərəbdilli mənbələrdə müxtəlif fonetik variantlarda verilən türk mənşəli antroponimlərin leksik-semantik, morfoloji və morfonoloji xüsusiyyətləri türkoloji istiqamətdə şərh edilmişdir. Müəllif türk mənşəli titulların funksiyası və onların Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 35 əsl şəxs adlarının formalaşmasındakı mövqeyini daha geniş şəkildə öyrənmişdir (189). Ç.Hüseynzadə ərəbdilli mənbələrdə türk mənşəli antro- ponimlərin təhlilinə və eləcə də Azərbaycan antroponimiyası- nın nəzəri məsələlərinə bir neçə məqalə həsr etmişdir (63-73- 74). R.Xalıqova məqalələrində, xüsusilə 1992-ci ildə müdafiə etdiyi ―Müasir Azərbaycan antroponimiyasının inkişaf yolları‖ adlı namizədlik dissertasiyasında tarixi mənbələrə, o cümlədən ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanına, M.Kaşğarinin lüğətinə, A.Ba- kıxanovun ―Gülüstani-İrəm‖ əsərinə, həmçinin VVAQ orqanla- rındakı rəsmi sənədlərə əsaslanaraq Azərbaycan antroponimi- yasının inkişaf yollarını sosioloji istiqamətdə araşdıran ilk müəllifdir. R.Xalıqova antroponimlərin leksik-semantik və qrammatik xüsusiyyətlərini tədqiq etməklə bərabər, Azərbay- can antroponimik vahidlər sisteminə əsaslanaraq Azərbaycan (türk) xalqının etnogenezini də müəyyənləşdirməyə çalışmışdır. ―Azərbaycan şəxs adları‖ lüğətinin hazırlanması və nəşri 80-ci illərə qədər bir problem olaraq qalırdı. Bu problem B.Ab- dullayevin ―Azərbaycan şəxs adlarının izahlı lüğəti‖ (Bakı, 1985), O.Mirzəyevin ―Adlarımız‖ (Bakı, 1986), M.Şirəliyev, B.Abdullayev və Ş.Sədiyevin birlikdə hazırladıqları ―Azər- baycan şəxs adları‖ lüğətlərində qismən həll edilmişdir. Lakin Azərbaycan şəxs adlarının (əsl şəxs adları nəzərdə tutulur) geniş izahlı lüğətinin hazırlanması bir problem olaraq qalmaqdadır. Azərbaycan antroponimlərinin tədqiqi tarixindən bəhs edərkən ―Azərbaycan onomastikası problemləri‖nə dair çap olunmuş konfrans materiallarına da diqqət yetirmək lazımdır. Belə ki, ―Azərbaycan onomastikası problemləri‖nə dair məc- muənin (Bakı, 1986) ―Antroponimika‖ bölməsində 30 məqalə verilmişdir. Məqalələrdə antroponimlərlə bağlı adət-ənənələr, antroponimlərin çoxvariantlılığı, antroponimlərin tipoloji xüsu- Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|