Əzizxan Tanrıverdi

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
36 
siyyətləri, antoponimlərin leksik-semantik xüsusiyyətlərinə  gö-
rə qruplaşdırılması,  bədii  əsərlərdə  antoponimlərin üslubi-linq-
vistik  xüsusiyyətləri,  bəzi  antroponimlərin  etimoloji  təhlili 
(Beyrək, Buğac, Tural) və s. məsələlərdən bəhs edilir. 
Məcmuənin  ―Poetik  onomastika‖  bölməsindəki  məqalə-
lərdə  bədii  ədəbiyyatda  işlənən  antroponimlərin  üslubi  xüsu-
siyyətlərinə münasibət bildirilmişdir. 
1988-ci  ildə  nəşr  edilən  ―II  Azərbaycan  onomastikası 
problemləri‖  adlı  konfrans  materiallarının  ―Antroponimika‖ 
bölməsi 66 məqalə və tezisi əhatə edir. Burada mürəkkəb adlar, 
Azərbaycan antoponimikasında cins kateqoriyasının əlamətləri, 
müştərək adlar, publisistikada antroponimik cərgə, antroponim-
lər və söz yaradıcılığı kimi məsələlər izah olunmuşdur. 
 ―Azərbaycan onomastikası problemləri, III‖ (Bakı, 1990) 
məcmuəsinin  ―Antroponimika‖  bölməsindəki  məqalə  və  tezis-
lər  (46  tezis  və  məqalə  verilmişdir)  göstərir  ki,  1990-cı  ilə 
qədərki konfranslardan sonra Azərbaycan onomastikası orijinal 
araşdırmalar  əsasında  daha  da  dərinləşmiş  və  zənginləşmişdir. 
Belə ki, I və II konfransın materiallarındakı məqalələrdən fərqli 
olaraq,  burada  bəzi  antroponimlərin  etimoloji  təhlili,  antropo-
nimlərin  tarixi-müqayisəli  tədqiqi,  köməkçi  ad  kateqoriya-
larının sərhədinin dəqiqləşdirilməsi, antroponimlərin fonetik və 
fonomorfoloji xüsusiyyətləri kimi məsələlər daha geniş planda 
təhlil edilmişdir. 
1993-cü ildə çap olunan ―Azərbaycan onomastikası prob-
lemləri, V‖ adlı konfrans materiallarının ―Antroponimika‖ böl-
məsində  verilən  məqalələrin  təxminən  üçdə  bir  hissəsindən 
çoxu antroponimlərin üslubi xüsusiyyətlərinə həsr olunmuşdur. 
Belə  ki,  ―Antroponimika‖  bölməsindəki  54  məqalədən  21-i 
yalnız antroponimlərin üslubi xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Həmin 
məqalələrdən  bəziləri  istisna  olunarsa  (M.Adilov,  M.Məm-
mədov,  Q.Mustafayeva  və  A.Paşayevin  məqalələri),  qalanları, 
demək olar ki, faktsadalamadan ibarətdir. 

---

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
37 
Məcmuədəki  məqalələrdə  türk  antroponimləri  sistemində 
sinonim şəxs adları, etnoqrafik leksika və antroponimlər, ermə-
ni  dilində  türk  mənşəli  antroponimlər  və  s.  məsələlərə  müna-
sibət bildirilmişdir. 
 
Əlavə  edək  ki,  T.İ.Haciyev,  Y.Yusifov,  F.Cəlilov,  V.As-
lanov, Q.Kazımov, N.Xudiyev, Ə.Cavadov, M.Həkimov, Y.Se-
yidov,  F.Ağayeva,  Z.Verdiyeva,  Ş.Yusifli,  A.Bəşirova, 
T.M.Hacıyev,  F.Şahbazlı,  A.Hacıyev,  L.Quliyeva  və  başqaları 
Azərbaycan  antroponimlərinin  tədqiqinə  xüsusi məqalələr  həsr 
etmişlər. 
Azərbaycan  antroponimlərinin  tədqiqi  tarixi  ilə  bağlı 
araşdırmalar göstərir ki, türk mənşəli və tərəflərindən biri türk 
mənşəli  olan  hibrid  antroponimlər  geniş  və  sistemli  şəkildə 
tədqiq olunmayıb, arxaik antroponimlər, apelyativi arxaikləşən, 
apelyativi  arxaizm  səciyyəli  dialektizm  olan,  apelyativi  eynilə 
müasir  ədəbi  dildə  işlənən  antroponimlər  müəyyənləşdiril-
məyib, türk  mənşəli antroponimlərin yaranmasında apelyativin 
funksiyası və  adyaratmada motivləşmə meyarları dəqiqləşdiril-
məyib, əsl şəxs adlarının geniş izahlı lüğəti hazırlanmayıb və s. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
38 
 
II  FƏSİL 
 
TÜRK MƏNŞƏLİ AZƏRBAYCAN 
ANTROPONİMLƏRİNİN LEKSİK-SEMANTİK 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
Antroponimlər  xalqın dili, tarixi, etnoqrafiya və psixolo-
giyasını  yaşadan,  milli  etiket  funksiyasını    yerinə  yetirən  ono-
mastik vahidlərdəndir. Türk mənşəli antroponimlərin linqvistik 
baxımdan  araşdırılması  dil  tariximiz  (tarixi  fonetika,  tarixi 
leksikologiya  və  tarixi  qrammatika),  etnogenezimiz  (soykö-
kümüz),  tariximiz,  etnoqrafiyamız  və  s.  barədə  dəyərli  faktlar 
verə  bilər.  Bu mənada bir sıra türk mənşəli antroponimləri  ge-
niş şəkildə təhlilə cəlb etməyi vacib hesab edirik. 
 
“Ağ” və “qara” sözlü antroponimlər 
 
Azərbaycan  onomastikasında  ―ağ‖  və  ―qara‖  sözləri  əsa-
sında formalaşan vahidlərin xüsusi ad kimi motivləşmə səbəb-
lərini  müəyyənləşdirmək  üçün  həmin  sözlər  əsasında  yaranan 
onomastik vahidlərin cərgəsini nəzərdən keçirmək lazımdır: 
a) ―Ağ‖ sözü əsasında formalaşan onomastik vahidlər:  
Azərbaycan  antroponimləri  sistemində  (Ağgün,  Ağgül, 
Ağbəniz, Ağca, Ağcaqız, Ağcabəyim,  Ağcabəniz, Ağcaxanım, 
Ağcagül,  Ağcazər  və  s.),  qırğız  antroponimləri  sistemində 
(Akqül,  Akmaral,  Aknabat,  Akpara  və  s.)  (104),  qazax  antro-
ponimləri  sistemində    (Akbala,  Akaişa,  Akbota,  Akqız,  Ak-
maral və s.) (91). 
Azərbaycan  toponimləri  sistemində:    oykonimlərdə  (Ağ-
dam,  Ağdaş və s.);  oronimlərdə (Ağdağ, Ağtəpə, Ağyal, Ağ-
qaya  və  s.);  hidronimlərdə  (Ağsu,  Ağnohur,  Ağbulaq,  Ağçay, 
Ağdəniz və s.), özbək toponimləri sistemində (Oktepa, Okdara, 

---

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
39 
Okkurğun – oronim; Oksuv – hidronim və s.) (103), Altay to-
ponimləri sistemində (Ak-Taş – oykonim, Ak-Baraan-Suu, Ak-
Cart,  Ak-Saŋıskan  –  hidronim,    Ak-Booqı,  Ak-Taştar,  Ak-Tır-
laqan, Ak-Kaya, Ak-Manday – oronim) (127). 
b) ―Qara‖ sözü əsasında formalaşan onomastik vahidlər: 
Azərbaycan  antroponimləri  sistemində  (Qara,  Qaraxan, 
Qarabəy,  Qaraoğlan,  Qaramurad,  Qarabala,  Qaraca,  Qaragöz, 
Qarasaç,  Qaranaz,  Qaratel,  Qaraqız,  Qarabirçək,  Qaragilə, 
Qaracaqız və s.), qırğız antroponimləri sistemində (Kara, Kara-
bay, Karabala, Karabaş, Karaş, Karakaş, Karagöz, Karakız, Ka-
raçaç  və  s.);  qazax  antroponimləri  sistemində  (Karaman,  Ka-
rasay, Karatay, Karaqöz);  
Azərbaycan  toponimləri  sistemində  (Qaraçay,  Qarasu  və 
s. – hidronimlər; Qara dağ, Qara yazı, Qara dərə, Qara təpə və 
s. - oronim);  özbək toponimləri sistemində (Korakuduk, Kara-
çukur, Karatikan və s. – oronim); Korabulak – hidronim), Altay 
toponimləri sistemində  (Kora-Yul, Kora-Kobır və  s.  – oronim; 
Kora-Bulak, Korasu və s. – hidronim);. 
Göründüyü  kimi,  Azərbaycan  və  digər  türk  dillərindəki 
onomastik  vahidlərdə  ―ağ‖  və  ―qara―  leksemlərinin  işlənmə 
dairəsi  genişdir.  Buna  səbəb  həmin  vahidlərdəki  məna  müxtə-
lifliyi,  məna  genişliyidir.  Bu  keyfiyyət  türkoloqların  diqqətin-
dən yayınmamış və ona müxtəlif istiqamətlərdən yanaşılmışdır. 
Məsələn,  V.V.Radlov  ―ağ‖  sözünün  üç  əsas  mənasını  göstərir:  
rəng,  təmiz, xeyirxah, yaxşı ürəkli (141-88-95). A.N.Kononova 
görə, ―qara‖ sözü böyük, güclü, nəhəng və s. məna çalarlarına 
malikdir  (109-161-162).  Bu  fikri  Musa  Adilov  da  təsdiqləyir. 
Müəllif  yazır:  ―Dilimizin  tarixi  inkişafı  ərzində  ―qara‖  sözü 
―güclü‖,  ―iri‖,  ―yekə‖,  ―nəhəng‖,  ―böyük‖  mənaları  da  kəsb 
etmişdir;  qara-mal  (mal-qara),  ağzı  qara  (canavar),  Qarayazı 
(böyük  çöl  deməkdir),  qaraquş  (böyük  quş  (38-150-151). 
T.Əhmədov ―ağ‖ və ―qara‖ leksemli hidronimik  vahidləri təhlil 
edərkən  onları  üç  istiqamətdə  qruplaşdırır:  1.  Ağ  və  qara  sözü 

---