Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ağca
- Qaraqaş, qaragöz
Язизхан Танрыверди 40 suyun rəngini deyil, içməyə, istifadəyə yararlılıq dərəcəsini bildirir; 2. Ağ və qara sözləri çayın uzun və ya qısalığını göstərməyə xidmət edir. Məsələn, Ağ çay uzunluğu 68 km. – Qaraçay uzunluğu 93 km., Ağsu uzunluğu 7 km. – Qarasu uzunluğu 14 km.; 3. Ağ və qara sifətləri bəzən obyekt suyunun şəffaf və qeyri-şəffaflığını bildirir. Məsələn, Ağçay, Qaraçay (89-30-32). A.Qurbanov Qara dağ, Qara daş, Qara yazı, Qara Tuğay toponimlərinin tərkibindəki ―qara‖ sözünün çoxluq mənasında işləndiyini göstərir (57-51). Qeydlərə əsasən deyə bilərik ki, ―ağ‖ leksik vahidi oyko- nim və oronimlərdə rəng, hidronimlərdə şəffaflıq, içməyə yararlı olmaq, qısalıq və s. məna çalarlarını bildirir. ―Qara‖ lek- sik vahidi isə hidronimlərdə böyüklük, qeyri-şəffaflıq, içməyə yararlı olmayan və s., oronimlərdə rəng və böyüklük bildirir. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, Ağgün, Ağgül, Ağbəniz, Ağca, Ağcaqız, Ağcabəyim, Ağcabəniz, Ağcaxanım, Ağcagül, Ağcazər və s. antroponimlərin ilk hissəsini ―ağ‖ və ―ağca‖ vahidləri təşkil edir. Bu cür qadın adlarımızın formalaşmasında ―ağ‖ və ―ağca‖ vahidlərinin semantikasındakı gözəllik, saflıq, təmizlik, xeyirxahlıq və s. kimi keyfiyyətlər əsas olmuşdur. Deməli, Ağqız, Ağcaqız elə qəşəng qız, gözəl qız deməkdir. Təsadüfi deyildir ki, ―ağ‖ və ―ağca‖ vahidləri ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında da gözəl mənasında işlənmişdir: Ağca yüzlü anaŋ qarşu gəlüb oğul desə, Ağ boynında qıl orğan taqılu, deyəyinmi? (103-76) ―Ağ‖ leksemi bir sıra ləqəblərimizin formalaşmasında da iştirak etmişdir. Məsələn, Ağbaş Kərim, Ağbığ Qurban və s. Belə ləqəblərin formalaşmasında iştirak edən ―ağ‖ leksemi rəng anlamlıdır. Yəni qadın adlarındakı gözəllik motivi burada mü- şahidə olunmur. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 41 Qara, Qaraxan, Qarabəy, Qarakişi və başqa antroponim- lərin yaranmasında iştirak edən ―qara‖ sözünün semantikasında böyüklük, güclülük, məğrurluq və s. keyfiyyətlər vardır. ―Qara‖ sözü ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında da böyük mənasında işlənmişdir. Məsələn: Bəri gəlgil, arslanım oğul! Qara dəŋiz kimi yayqınıb gələn kafərin ləşkəridür. (103-70) M.Çobanov ―qara‖ leksemli antroponimlərdə rəng bildir- mə xüsusiyyətini əsas götürür (180-38). H.Həsənov da həmin tip antroponimlərin zahiri əlamətlə əlaqədar yarandığını gös- tərir (174-56). Əlbəttə, ―qara‖ sözündə rəng bildirmə xüsusiy- yəti vardır. Lakin haqqında bəhs etdiyimiz antroponimik va- hidlərin yaranmasında ―qara‖ sözünün böyüklük, qüdrətlilik, güclülük kimi məna çalarları əsas olmuşdur. Bu da təsadüfi de- yildir. Çünki dünyaya gələn oğlan uşağını güclü, qüvvətli, yenilməz, məğrur görmək türk psixologiyası, türk mənəviyyatı üçün həmişə xarakterik olmuşdur. Qara antroponiminin rəng anlamlı ―qara‖ vahidi ilə bağlı olmadığı M.Adilov tərəfindən də əsaslandırılmışdır: ―Səlcuq hökmdarı Qara Arslana verilən ―qara‖ ləqəbi də ―böyük‖, ―qüdrətli‖ mənasındadır. ―Dədə Qorqud‖ dastanlarında işlənən Qara xan, Qaraca çoban, Qara Budaq adlarında da bu məna vardır (38-151). Buradan bir daha aydın olur ki, ―qara‖ leksemli kişi adlarımız rəng, yaxud zahiri əlamət əsasında yaranmamışdır. ―Qara‖ leksemi Qaratel, Qaragöz, Qaraqız, Qaracaqız, Qarabirçək, Qaranaz, Qaragilə və s. kimi qadın adlarının mo- tivləşməsində də iştirak etmişdir. Bu cür qadın adlarının mo- tivləşmə səbəbini izah etməzdən öncə, ―ağ‖ və ―qara‖ vahid- lərinin bir-biri ilə əkslik, ziddiyyət yaratma xüsusiyyətlərinə diqqət yetirmək lazımdır. Bu barədə M.Adilov yazır: ―Qədim Язизхан Танрыверди 42 zərdüştlük – dualist fəlsəfəsinə görə ağ rəng müsbət qüvvələri, qara isə mənfi qüvvələri təmsil edirdi (qara basma, qara qüvvə, günü qara olmaq və s.). Odur ki, ―ağ‖ Hörmüzdün-gündüzün, qara isə Əhrimənin-gecənin rəmzi hesab olunurdu‖ (8-10). Həmin müəllifin başqa bir fikrinə müraciət edək: ―...qara sözü mənfi çalarlıqda güclü, şiddətli, təsirli mənalarını ifadə edir: qara yel, qara qış, qara azar, qara qırğın‖ (38-150). Göründüyü kimi, müəllif ―ağ‖ və ―ara‖ vahidlərinin bir-birinə zidd xüsusiy- yətlərini konkret dil faktları ilə izah etmişdir. ―Ağ‖ rəngin müsbət, ―qara‖ rəngin isə mənfi emosiyaları ifadəetmə xüsusiyyətləri ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında daha qabarıq müşahidə olunur. Məsələn, ―Kimüŋ ki, oğlı-qızı yoq, qara otağa qondurın, qara keçə altına döşəŋ qara qoyun yəxnisindən öginə gətirürüŋ. Yersə, yesün, yeməzsə, tursun- getsüŋ - demişdi. ―Oğlı olanı ağ otağa, qızı olanı qızıl otağa qondurıŋ‖ (103-34). Rəng anlamlı ―qara‖ lekseminin mənfi emosiyalar ifadə etməsini də inkar etmək olmaz. Dilimizdə rəng anlamlı ―qara‖ vahidi gözəllik mənası ifa- də edən bir sıra leksik vahidlərin yaranmasında iştirak etmişdir. Məsələn, qaratel, qaratelli, qarasaç, qarasaçlı, qarasaqqal, qara- saqqallı, qaragöz, qaragözlü, qarabuğdayı, qaraşın və s. Tərki- bində ―ağ‖ sözü iştirak edən ağbirçək, ağsaqqal kimi vahidlər müdriklik rəmzini ifadə etdiyi kimi, tərkibində ―qara‖ sözü işti- rak edən qarabirçək, qarasaqqal kimi vahidlər də cavanlıq, sağlamlıq, gözəllik mənalarını ifadə edir. Bu, tərkibində ―ağ‖ və ―qara‖ sözləri iştirak edən vahidlərin müsbət emosiya ifadə- etmə xəttində birləşdiyini göstərir. Qarasaç, qaraqaş, qaragöz kimi vahidlər poeziyamızda da gözəl mənasında işlənmişdir. Məsələn: Qaraqaş, qaragöz bir qız da asta, Yolunu gözlərəm həsrətlə dedi. (Məmməd Rahim) Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|